Егьа аамҭа царгьы атрадициақәеи ақьабзқәеи роуп амилаҭ аколорит аазырԥшуа, мамзар зҿлымҳарас иаиуааз амилаҭқәа зегьы рхатә цәаҩа рхамкәа, инеибеиԥшны инхозҭгьы?! Ҳара ҳҵасқәеи ҳқьабзқәеи ҳара ҳмилаҭ иамалуп, ҳмилаҭтә культура, ҳҭоурых иадацԥашәуп.
Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Иахьатәи ҳаамҭазы иубоит аҽԥышәарақәа атрадициеи аамҭеи еинырнааланы аԥсуа қьабзқәак рцәыргара еиуеиԥшым агәырӷьа ныҳәақәа рҿы, ачарақәа рҿы. Аҵыхәтәантәи аамҭазы ицәырҵуа иалагеит атенденциа абзиа ҟаҳҵап ҳәа згәы иҭоу иччархәха ианаақәхо, "иагьҩымкәа, иагьӡымкәа" ҳәа шырҳәо еиԥш.
Аԥсуаа "ҵаара ԥхашьарам" рҳәоит, уск уҽаназукуа атәы здыруа аиҳабацәа уразҵаар хымԥада еиҳа еиӷьуп, уаргьы уарԥшӡоит, угәҭакгьы арманшәалоит. Убарҭқәа иреиуоуп уажәы ҳаззааҭгыло аҽықәтәара аԥҟарақәа, лымкаалагьы аҭаца данаарго.
"Уа узгьы акы аага, са сызгьы акы аага!"
Абжьыуаа рҟны аҽы ианақәтәо иркуа аҟамчхәы алхразы ианцоз ажәархәмарраны ирҳәон абарҭ ажәақәа:
– Уабацо?
– Абнахь.
– Узцозеи?
– Ҟамчхәаагара.
– Уа узгьы акы аага.
– Са сызгьы акы аага!
Арҭ ажәақәа рҳәон ҟамчхәыс илырхыз алаба азхык рнапы акәыршаны, азҵаара аҭак ҟарҵацыԥхьаӡа рнапқәа еиҭныԥсахло еихаргыло ирку алабаҿы. Ари заҳҳәо, аҽымаҭәеи аҽыжәлага маҭәеи аԥхьа рыӡбахә умҳәакәа аҽықәтәарахь узиасуам. Насгьы идыруп, аԥсуаа рҟны ахаҵа иҽықәтәашьеи аԥҳәыс лҽықәтәашьеи, урҭ рҽымаҭәеи хаз-хазуп.
Аҽымаҭәа иаҵанакуеит: акәадыр, аӷәра, аҟамчы. Аԥсуа кәадыр чаԥа ҟарҵоит ҩ-хкыкны: абҩаш аласаны, ма араӡны ҳәынҵәрала еибыҭаны.
Аԥҳәыс кәадыр (аседла) чаԥашьала ахаҵа кәадыр зынӡагьы еиԥшым: уи аҩмахак аԥхьоуп иахьамоу, акьахьи абалышьи хаз-хазы иҟам, еимазыкны ицоит, иаҳа ирԥшӡангьы ихҟьоуп, ашькыл акәзар – армарахь ауп иахьамоу.
Аԥҳәыс кәадыр иацырҵоит иара убас, аседласал – уи аҽы ашьҭахь хнаҩоит аҵыхәаҟынӡа. Иара убас аԥҳәыс дзықәтәоу аҽы аӷәра амаақәа еиҳа ипоуп, аҟәынақәа маҷны иақәгылоуп. Аԥҳәыс ҟамчгьы хазуп, уи ахәгьы аҿгьы еиҳа иԥшӡоуп, ипоуп.
Аҽы иақәтәоу аҽыжәлага маҭәалагьы деилаҳәазароуп хымԥада. Ахаҵа изы – акәымжәи акабеи, аԥҳәыс аҽыжәлараан илыкәлыршоит аԥхьа рҟьаны лӡараҿы еибалыркуа амизанҵкы. Абас еиԥш иҟоуп ари азҵаара иааркьаҿны, еиҳа ихадоу алкааны иазгәауҭозар.
Аҽықәтәара аԥҟарақәа
Аԥсуаа рҿы аԥҟарақәа амоуп аҽыжәлара, аҽыжәҵра, ҽыла аныҟәара. Аҽыжәлараан асаси қәрала еиҳабуи рыҽқәа рзыркәадыруеит, рышькыл кны иҽыжәырҵоит аиҵбацәа. Аиҳабацәа анҽыжәлалак ашьҭахь аҿар еибарԥшны иҽыжәибаҵоит. Ашькылкра патуқәҵаран иԥхьаӡоуп, еихаҵгылароуп.
Аҽыжәҵраан ашькыл зкуа аҽы арыӷьарахьала давагылоит, иарӷьа напала икуеит аӷәра амаақәа, иарма напала амгәырха, ма ашькыл абжьында длақәыӷәӷәаны иааникылоит. Аҽыуаҩ иарӷьа шьапы ашькыл инкылхны иармарахьала дылбаауеит. Аҽыжәҵраангьы аҽыуаҩ иԥыланы дҽыжәырхуеит.
Аԥҳәыс иаҳагьы пату лықәҵаны, илыцхрааны дҽыжәырҵоит – дҽыжәырхуеит. Уи аҟәардә дықәыргыланы патула, ҳаҭырла дҽыжәырҵоит, данҽыжәҵуагьы убасҵәҟьа.
Иманшәаланы аҽықәтәара пату амоуп, аҽы ианымаало изы "ахых-шәых еиԥш дақәтәоуп", "аҽы агәҭа дақәтәоуп" рҳәоит. Иқәнагамкәа иԥхьаӡоуп аԥҳәыс дзықәтәоу аҽы иавасны аҩра. Аԥҳәыс ҽыла лыцныҟәараан лара аԥхьа ддыргылоит, амҩа ахьыбааԥсу, ма ашәарҭара ахьыҟоу ахаҵа аԥхьаҟа диасуеит. Аҽцәа рацәаҩны еицызар, аԥхьа идыргылоит аҳәсеи ахацәа еиҳабацәеи, урҭ рышьҭахь инеиуеит қәрала еиҵоу аҷкәынцәа. Аԥҳәыс дзықәдыртәо аҽы аҵыхәа ҿарҳәом. Аҽыуаҩи ашьаҟауаҩи анеицныҟәо акәзар, ашьаҟауаҩ аԥхьа ддыргылоит.
Аҭацаагага аҽы
Ҽыла аҭаца дахьаарго ибжьоу, аҽы бзиа, иԥшӡаны ҽымаҭәала (раӡынла) иҩычоу, аԥҳәыс кәадыр ақәҵаны илыздырхиоит. Аҭаца дахьынтәидәылырго инеиаанӡа абри аҽы аӡәгьы дақәмыртәакәа, ирывакны иргоит. Аҭаца абри аҭацаагага аҽы дақәдыртәоит, пату лықәҵаны дҽыжәҵаны. Пату ақәымкәа иԥхьаӡоуп ҽыуаҩ заҵәык ашьаҟауаа дрылагыланы днеиуа.
Аҭаца аҭацаагацәа дрыгәҭылакны дааргоит. Уи илывасны иҩны ицом. Аԥхьа аиҳабацәа гылоуп, аиҵбацәа ашьҭахь, амаҳәгьы ашьҭахь аҿар дрылагылоуп, мыцхәы ибжьы рдуны дцәажәаӡом, иҩызцәа акы нраиҳәозаргьы, ибжьы ныҵакны дцәажәоит. Аԥҳәыс кәадыр ашькылқәа арымарахьала ишыҟоу ала, аҭацаагацәа иреиуоу хаҵак, аҽыуаҩ-ҟаза, уи арӷьарахьала длывагылоит, лкәадыр акы агхар, иҟаиҵоит, длыцхраауеит.
Аҭаца ҽыла данааргоз аҽықәтәашьа бзианы издыруаз, аҽҟазацәа ракәын ирышьҭуаз. Агәырӷьара ахьыҟоу аҩны ианазааигәахо, ашҭа иҭалаанӡа аҭаца инлыцхрааны дҽыжәырхуеит, лҭацаҩызцәа налываргыланы ашҭа дынҭаргалоит. Амаҳә иакәзар, асасцәеи аиҳабацәеи дрымбаратәы "иҽиҵәахуеит". Аҭаца аҩны даныҩнаргалалак ашьҭахь, ачара-агәырӷьа ахьыҟоу, саси ԥшәымеи ахьеиқәгәырӷьо аҽыуаҩцәа руаӡәы аҭаца дахьыҩноу аҩны амардуан даҿаланы дхалон уи азы азин ылхны аԥхьа. Дышҽыжәу аҭаца лҿы днеиуеит. Аҩны ихалаз аҽы "аҿанҵа" арҭоит – аҽы аӷәра ампахьшьы адырҳәалоит. Аҽыуаҩ рацәак дыҩнамхаӡакәа дгьежьны амардуан дылбаауеит.
Аԥсуара – ҵароуп, уи ишаԥу ала аныҟәара мариам, атәы удыруазароуп. Аҿар акы анаԥшьыргогьы, атәы еиӷьны издыруа аиҳабацәа иразҵаалароуп, ажәытәи аҿатәи реимадара еснагь иаҭахуп, акы ада даҽакы зыҟалом.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- Иԥыххаа, мамзар бнасыԥдахоит: ачанах аԥҽра ақьабз азы
-
Ахкаршәра, агараҿаҟәара: аԥсуаа ржәытә ҭаацәараԥҵара иазку згәаҭақәак
