Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Аҧсуаа адунеи ажәларқәа зегьы реиҧш ирымоуп ҳаамҭазтәи амзар инаҷыданы, ажәлар рдоуҳатә культура, рынхашьа-нҵышьа, рыбзазашьа иарҿиаз рхатәы амзар – жәлар рымзар (акалендар). Аҧсуа календар иамоуп иҵаулоу, азқьышықәсақәа иргәылсны иаауа ахатәы традициақәа. Урҭ зегьы реиқәырхара залымшазаргьы, иахьагьы жәлар рымзар ала еиуеиҧшым аныҳәақәа ирҧылоит. Ари амзар аҷыдарақәа аныҧшуеит дара ашықәс амзақәа рыхьӡқәа рхаҭақәа рҿгьы – уи аҧсуаа рынхамҩеи аҧсабара ашьклаҧшреи ирхылҿиааз акоуп. Мзацыҧхьаӡа, шамахамзар, хҧа-ҧшьба вариант ахьыӡқәа уҧылоит.
Акалендартә аамҭа еихушар ауеит ихадароу ҩ-хәҭакны: ааҧын–аҧхынтәи (февраль анҵәамҭа–март алагамҭа инаркны иуль анҵәамҭанӡа), ҭагалан–аӡынтәи (август алагамҭа инаркны ианвар анҵәамҭа–февраль алагамҭанӡа). Иара убас уи еихушар ауеит ациклқәа рыла: адгьылқәаарыхра, арахәааӡара, ашәарыцара, ашьхааӡара ирызку акалендартә ныҳәақәа реиҧш, аҭаацәаратә ныҳәақәа-ныҳәарақәа рымзар (ахныҳәара, акәырбан, ажьаҳара, аҩны иҟоу, адәны иҟоу ирызку аныҳәарақәа, ачареи, аҧсра ақьабзқәеи ирыдҳәалоу уб.иҵ.); ажәлантә ныҳәарақәа (ажәлантә еизаны рныҳәара, Анцәа рныҳәара уҳәа иреиуоу); ахәыҷтәы календар (ахәыҷы иира, изҳара, аныҟәара даналаго инаркны аҭаацәара далалаанӡа уи изкны имҩаҧырго аритуалқәа, ақьабзқәа).
Уажәы ҳара ҳҭагылоуп ааҧын-аҧхынтәи амзар анҵәамҭа. Лаҵарамзеи рашәарамзеи ҳанҭысны, кәыркәа шоурақәа ҳныргәылсны ҳаауеит. Амра реиҳа ианшуа ҳәа иҧхьаӡоуп иуль мза, уи азоуп иара ажәлар рҿгьы ҧхынгәы, мамзаргьы кәыркәа ду ҳәа изыршьо. Ари амшқәа рзы ауаа амра аҽацәыхьчара рҽазыршәоит. Иара убри аангьы уи рыбзазараҿы рхы иадырхәоит: иазгәарҭоит амшшьарақәа – анхамҩатә усурақәа рымҩаҧгара аныҟамло, раарыхра ҧырхагас иазыҟамларазы. Амра аӡынрахь ахьаҳәра анубаалоит урҭ рымзақәа рыхьӡ реиқәҿыҭрала: ԥхынгәы (иуль), ԥхынҷкәын (декабр).
Убас аҧхын аламҭалазы, аарҩарақәа ҟамларц азы ҳаблацыҧхьаӡа имҩаҧыргоит ацуныҳәақәа (маи мза анҵәамҭа инаркны иуль анҵәамҭанӡа шамахамзар Аҧсны араионқәа зегьы рҿы ари аныҳәа иаҧылахьеит, иҟоуп август мзазы иҟазҵогьы), ахьчацәа ракәзар иара абри аамҭазы рырахә ҧырхага рызымҭаша ақьабзқәа мҩаҧганы ("шьхацан") ашьха ихалахьеит.
Иара убас ари аамҭа ҧхьаӡоуп амра ааҳәны аӡынрахь ахы ханы иангыло ҳәа (ҭагалан-аӡынтәи акалендартә аамҭахьы аиасра). Ҳазну акалендартә аамҭа иадҳәаланы аҧсуаа ирымоуп имаҷымкәа "амра" иацу амифопоетикатә ажәақәа. Иаҳҳәап: амра амшын инӡаалеит, амра аҽакәабоит, амра ашәахәақәа хәмаруеит, икәашоит уб.егь.
Аҧхын, жәлар рымзар ала, иџьашьахәу ахҭысқәа зцу аамҭақәа иреиуоуп: ауаҩы аӡы шыцәо ибар алшоит, мамзаргьы жәҩангәашәҧхьара анизаатуа ҳәа иҧхьаӡоуп. Ас еиҧш ахҭысқәа ирынио ауаҩы ииҳәо ҟалоит рҳәоит.
Ари акалендартә аамҭа анҵәамҭазы амаҭқәа ирацәаны ицәырҵуеит ҳәа азгәарҭоит аҵарауаа. Г.Ф. Чурсин "Аҧсны аетнографиа аматериалқәа" (1956) аҟны иҩуеит: иҟоуп амаҭқәа ахьы еиҧш ицырцыруа ахаҳә змоу, урҭ уи ашьац, ма ахаҳәқәа рҿы иааныжьны аӡқәа ирҭалоит ҳәа. Амаҭ ари ахьы ацәуӡар, ахала аҽкыднаҟьан аҽашьуеит ҳәа еиҭарҳәон ажәытәуаа.
А. Иоакимов излаиҩуаз ала, Амра Амаҭ ацәымӷуп, игәаауеит ауаҩы амаҭ баны имшьыкәа даҩсыр, еигәырӷьоит ауаҩы амаҭ ишьуа иабар. Аха иара убри аангьы, аҧсуаа разгәаҭарақәа рыла, аҩны иааиз амаҭ ушьыр ҟалаӡом, уи ныхоуп ҳәа иалакьысуамызт.
Амра акульт аҧсуаа ҳҟны аҭыҧ ду ааннакылоит, акыргьы ижәытәӡоуп. Зегьы ирыздырӡом аҧсуаа Амра ныҳәа иазкны амш алхны ишрымаз. Н.С. Џьанашьиа ишиҩуала, уи мҩаҧыргон аҧхынтәи амшқәа руак азы. Уи иазкны акәакәарқәа ҟарҵон, урҭ рҟынтәи руакы амра асахьа аҭаны, игьежьны. Аныҳәаҩ, аҭаацәара иалахәыз аҳәса зегьы иваргыланы (Амра дыҧҳәысуп ҳәа рыҧхьаӡон), амра асахьа змаз акәакәар аашьҭыхны, абас еиҧш иҟаз ажәақәа иҳәон: "Уара, Амра, Аиҭар (аҩнатә ҧстәқәа рынцәахәы. – Е.Ҭ.) инцәахә ду, ҳҭаацәара иаҵанакуа аҳәсақәа улҧха, угәыҧха рыҭ! Ҳарахә рҿиа!.." Нас ашьхара аганахьи амшын аганахьи ахрыӷ каҟьаны "Уооцә! Уооцә!" иҳәон, арахә дрыҧхьошәа ҳәа иҩуеит аетнограф.
Акалендартә ныҳәақәа зегьы шамахамзар ҵакыс ирымоу аҿиара, аизҳара ауп. Уи аҽаҩра бзиа аиура, арахә рыҿиара еиҧш, иара ауаҩы ихаҭагьы ихныҳәара, иҧсҭазаара аиӷьтәразы Анцәахәқәа рылҧха иоура ирызкуп.
