"Адунеи сыриашон сара стәала…": Никәала Кәыҵниа игәалашәаразы
© Foto / Предоставил Анатолий Лагулаа
Анапаҵаҩра
Ҳазну ашықәс хәажәкыра 13 рзы 87 шықәса ҵит апоет Никәала Кәыҵниа диижьҭеи.
Акрыҟоуп, даара акрыҟоуп са исыдқәоу,
Хьымӡӷымхааит, амарџьа, исзымгаргьы хьӡы.
Усгьы исылшап ҳәа сыҟоуп ԥыҭчыҭқәак,
Аӡнырцә сара абрантәи ссирк збонаҵы!
Никәала Кәыҵниа
Ҳаԥсуа литератураҿы абжьаратәи абиԥара иаҵанакуа ашәҟәыҩҩцәа рҟынтәи алитература ажанрқәа зегьы рҿы даара аџьабаа збахьаз ашәҟәыҩҩцәа рыгәҭа игылоуп ихьӡ Кәыҵниа Никәала Ҭарас-иԥа. Иахьа ҳара ҳнапаҿы иҳамоуп уи ирҿиамҭақәа апоезиеи, апрозеи, аиҭагақәеи еидызкыло жәаа том. Ҳара ҳлитератураҿы иҳаздырӡом аӡәгьы ихьӡ хыԥхьаӡарала абриаҟара том аԥызҵахьоу, иагьыҭзыжьхьоу. Иазгәаҭатәуп, урҭ атомқәа зегьы ԥшьышә хәышә даҟьа шыҟоу, апоезиагьы апрозагьы. Ари аҩыза амҽхак ду змаз ашәҟәыҩҩы ихы иԥсы зегьы зыхҭынҵаны иибоз аџьабаа ижәлар ирзынижьит…
Ҩеижәиааба шықәса раԥхьа сара ажурнал "Алашарахь" ашәҟәҭыжьырҭа аҟынтәи усура саниас редактор хадас дыҟан Никәала Кәыҵниа. Иахьагьы сгәы ихааӡа иқәуп уи шаҟа ҳаҭырла сидикылаз, шаҟа дсылабжьоз, шаҟа сирбаз, исирҵаз. Раԥхьаӡа аредакциа аҟәша аиҳабыс сидикылеит, ҩышықәса анааҵ, апроза аҟәша аиҳабыс, даҽа шықәсқәак рышьҭахь, ажурнал аҭакзыԥхықәу амаӡаныҟәгаҩыс. Иуҳәар ауеит, сара ажурнал аҿы сыԥсҭазаараҿы иреиҳаӡоу ашкол сахысит ҳәа. Араҟа сара гәаартыла исԥылеит Аԥсны Жәлар рпоет Витали Амаршьан, апоет бзиа, апоезиа аҟәша аиҳабы Мушьни Миқаиа, Сарион Ҭаркьыл, Рауль Лашәриа, Инна Аҳашԥҳа. Акорректорцәа ссирқәа- Дина Гәыргәлиаԥҳа, Тосиа Аҩӡԥҳа, Ламара Амҷыԥҳа.
Уи зегьы даҽа ҭоурыхуп, уи нас мышкызны сахьӡар изҩышт, иахьа ирҿиареи иԥсҭазааратә мҩеи салацәажәар сҭахуп, ҩеижәашықәса ажурнал "Алашара" аредактор хадас иҳамаз, ҳаԥсуа шәҟәыҩҩцәа рактив аӷьараҳәа иалагылаз, нас Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгылагь быжь-шықәса иахагылаз апоет Никәала Кәыҵниа:
Кәыҵниа Никәала Ҭарашь-иԥа – аԥсуа поет, апрозаик, апублицист, аиҭагаҩ. СССР-и, Аԥсни, Урыстәылеи рышәҟәыҩҩцәа Реидгылақәа рлахәыла. Дыҩуан аԥсышәала. Аҵара иҵон Аҭара, нас – Аҟәатәи абжьаратәи аҧсуа школқәа рҟны. Аҟәатәи аҳәынҭқарратә арҵаҩратә ҵараиурҭеи, А. М. Горки ихьӡ зхыз Аҟәатәи аҳәынҭқарратә арҵаҩратә инстиути. А. М. Горки ихьӡ зху Москватәи Алитературатә институти дрылгеит. 1960 ш. инаркны аус иуан Аԥсуа радио дикторс. 1984 ш. нахыс – 2004 ш. рзынӡа – ажурнал "Алашара" аредактор хадас, 2004 ш. инаркны 2010 ш. рзынӡа Аҧсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла ахантәаҩыс дыҟан.
Никәала Кәыҵниа
© Foto / Предоставил Анатолий Лагулаа
Акьыԥхь аҟны дцәырҵит 1955 ш. инаркны. Ирҿиамҭақәа рнылон ажурналқәа: "Алашара", "Амцабз", "Аԥсны", "Советская Абхазия", "Республика Абхазия", "Еҵәаџьаа", "Литературная газета" (Москва).
Иҭижьит 20 инареиҳаны ажәеинраалақәеи, апоемақәеи, ажәабжьқәеи, аповестқәеи, ароманқәеи, афоризмқәеи еидызкыло ашәҟәқәа.
Никәала Кәыҵниа дырдыруан иара убас еиҭагаҩны. Аҧсшәахь еиҭеигеит аурыс, аукраин, ақырҭуа, аерман уҳәа ашәҟәыҩҩцәа аӡәырҩы рырҿиамҭақәа. Урҭ иреиуоуп: А. С. Пушкин, Н. А. Некрасов, А. А. Блок, К. М. Симонов, Е. А. Евтушенко, Р. И. Рождественски, А. А. Вознесенски, Ҟ. Ш. Кулиев, Е. Межалаитис, Р. Г. Гамзатов уҳәа ражәеинраалақәа. Хазы шәҟәны иҭижьхьеит Г. Табиӡе иажәеинраалақәа реизга, Ч. Амиреџьиби ироман "Даҭа Ҭуҭашхьиа", Л. Н. Толстои иповест "Иван Илиа-иҧа иҧсра", И. С. Тургенев иповестқәа реизга "Раҧхьатәи абзиабара", И. Бунин иповестқәеи иажәабжьқәеи, Г. Маркес иповест "Ирылаҳәаз ауаҩшьра аҭоурых ахроника", Д. Гурамишвили – "Давиҭиани" аҟнытә ахқәа, Ф. Шиллер, У. Шекспир ртрагедиақәа.
Никәала Кәыҵниа хыхь ишазгәаҳҭаз еиԥш иԥсҭазаара зегьы алитература иақәирӡит, иахҭниҵеит. Уи дызлалагаз апоезиа ала ауп, акыраамҭагьы апрозахь дмыԥшит, поетк иаҳасабала дшьақәгылаанӡа, деицырдыраанӡа. Абар, раԥхьатәи иажәеинраалақәа руак "Амҩан" аҿы автор игәҭыха шцәыриго:
Аамҭа шԥацо, бзиа збаша,
Аамҭа шԥацо, иҳәеит, ишԥа!
Иналаԥса-аалаԥсеит схахәы ашла,
Иналаԥса-аалаԥсеит, иба!
Иацы акәмыз шьапы еимаада,
Саннықәыххыз ҳаԥхьа адәы.
Нас избада, нас изгада,
Нас иахьӡамашь агәыхәтәы.
О, мамзаргьы агәы нхама,
Иабаццакишь са схәыҷра?
Ицеит, ицеит сара саман,
Ицеит цәыӡда еимдара!..
Никәала сара даара акырынтә ҳлитературатә еиԥыларақәа рҿы, ҳахәылԥазқәа рҿы, ма ҳашәҟәыҩҩцәа риубильеи дуқәа рҿы избахьан иқәгыларақәа, ицәажәарақәа, шаҟа ргәы хыҭхыҭуа изыӡҩруаз ҳаԥхьаҩцәа, шаҟа ибзианы ирызнеигоз ҳаԥсуа поезиа, ҳбызшәа иаҵоу агьама хаа, аҵакы, афилософиа, агәҭахәыцрақәа. Уи ҳаԥсуа литература еиԥш, адунеитә литературагьы бзианы идыруан, ирацәаны даԥхьахьан, иҩны абибльиотека бзиаӡа иман. Шамаха Аԥсны иҭыҵхьаз ԥсуа шәҟәык иара иҿы иуԥыхьамшәоз акгьы ыҟаӡамызт, ҳашәҟәыҩҩцәа лафны ирҳәон, ҳмилмҭтә библиотекаҿы иумоуа ашәҟәқәа Никәала иҿы иуԥшаауеит ҳәа!..
Никәала Кәыҵниа
© Foto / Предоставил Анатолий Лагулаа
Никәала илирика даара ихаан, илашан, аԥсҭазаара агьама бзиа ахан. Абар, уи илирикатә жәеинраалақәа иреиӷьу руак "Бара сбызхәыцуа" захьӡу аҟынтәи ахәҭак:
Беиҭаацәырҵит сҿаԥхьа ааԥын бацны,
Сыбла еиҵыхны сшымныҟәоз рацәак.
Сара схьаақәа, сгәалақәа зегь бжьаӡны,
Адунеи иаахалеит даҽа цәак.
Алӡынракгьы адгьыл ҭаҳан ицәан,
Ахаҿы азхымтуа ажәҩан еихашьшьын.
Уажә арҩашқәа дәықәлеит ихышхыҵәан,
Ааԥынра иахылҵуаз шәаҳәабжьын.
Иҿымцәааит, Анцәа сиҳәоит сара сымца,
Рымра кыдзааит, сиҳәоит, сыҩ-ԥацәа.
Шьҭа рацәакгьы нымхеит, сымш, ааԥнынӡа,
Аԥсҭазаара иамам ҵыхәаԥҵәа.
Никәала Кәыҵниа ирҿиара иахцәажәахьаз ҳаԥсуа критикцәа дреиуоуп Руслан Қапба. Абар уи иазгәеиҭо: "Апоет данқәыԥшыз инаркны ишьҭыхны иааигоз иҟыбаҩ, ибаҩхатәра иабзоуроуп иахьа ҳаԥхьаҩцәа зыргәырӷьо, изырхәыцуа, изыргәырҩо иҩымҭа бзиақәа. Уи апрозаҿгьы апоезиаҿгьы алҵшәа бзиақәа ааирыԥшуеит, идыруеит еиҳа ҳажәлар ирзааигәоу ахҭысқәа раарыԥшышьа, ахәыҷы инаиркны аду иҟынӡа анагашьа, иара изааигәаӡоу акеиԥш идикылартә. Апоет аибашьра аангьы иаԥиҵеит даара ажәеинраала бзиақәа, урҭ аанхоит ҳпоезиа аҭоурых аҿы иреиӷьу цәаҳәақәаны…"
Никәала Кәыҵниа
© Foto / Предоставил Анатолий Лагулаа
Абраҟа диашоуп акритик, избанзар, сара ибзиаӡан исгәалашәоит аибашьра анцоз, сара усҟан Аԥсуа радио "Аԥсадгьыл абжьаҿы" аус зуан, апоет уаҟа днаган дыдсырԥхьеит угәы ҿызблаауаз, аха ҳаҷкәынцәа бзиақәа ршьоурахьы иуԥхьоз ажәеинраалақәа. Убарҭ руак, сара усҟангьы, иахьагьы даара исгәаԥхақәо иреиуоуп, абраҟа ишеибгоу ишәзаазгоит:
***
Исымбацызт Аԥсынтәылан
Асҟаҩык ашәы рхьыхәхәа.
Ахацәагьы ас игылан,
Ас игылан еиҵаӷәӷәа!
Ҩнаҭацыԥхьаӡа ԥсроума,
Сырзыԥшуеит, аџьабацәа!..
Рашьцәа роума? Рԥацәа роума?
Исзыԥшузеи сара нҵәа!..
Иааиқәымтәаӡо игоит аккаҳәа,
Ан лмыткәмабжь- сызхәаҽуа…
Акы сагхоит, акы саҳәоит
Иахьа абас ашьа анкашуа…
Ҳаԥсадгьыл хәыҷ ҳамаркуама,
Иҵыржәарцу зынӡа ҳдац?!
Ас имчыдан, асгьы мчаман,
Аԥсны ахаан исымбац!..
1993, маи 27.
Сара ибзиан исгәалашәоит Никәала Кәыҵниа ипрозатә ҩымҭақәа иреиӷьқәоу ироманқәа "Алашә иблақәа аныхти", "Ашьа ицашеи" анаԥиҵоз аамҭақәа. Актәи ароман уи ҿыгҳарыла быжьшәы даҟьа иреиҳауп, даарагьы аџьабаа адибалеит. Иахьагьы исгәалашәоит уи аредакциаҿы ианаҳкьыԥхьуаз исеиҳәаз ажәақәа: "Абри ароман умыццакыкәа усзаԥхьар сҭахуп. Даара саргәаҟит, сыԥсы афеит, аха сканамыжькәа сацәцеит!.. Аиаша уасҳәап, аҩра салагаанӡа, актәи ацәаҳәеи, аҵыхәтәантәи ацәаҳәеи срызхәыцхьан, схаҿы иааихьан, избахьан!.. Асиужет зегьы ацәаҳәа ҟаԥшь еиԥш сыбла ихгылан, ахаҿсахьақәа иагәылаз срацәажәон, иахьеи уахеи сызлагылоу ауаа реиԥш ҳаицын, ҳаисуан, ҳаизгәаауан, нас ҳаибарччон, алаф еибаҳҳәон!.. Убас ҳаизыҟамызтгьы, исзымҩргьы ҟаларын, самышьҭыргьы ҟаларын… Аҵыхәтәан, убас жәҩангәашәԥхьарак сзаатит, изҩырц исҭахыз зегьы ахьхьаҳәа исзааиит, снапы ахала иҩуан, сгәы иҭаз зегьы адыруан!.."
Ароман "Ашьа ицаша" уи иаҳхаагаз аԥсуа-қырҭуатә еибашьра иазкуп. Аԥсуа жәлар рфырхаҵара, ргәымшәара, ргәырҩа, ргәырӷьара зегьы еилаӡҩоуп, драма хьанҭоуп, драма ӷәӷәоуп… Ибзиан иаарыԥшуп аибашьра аана аԥсуаа Аҟәа иалахан иҟаз ирхыргаз, иргәырҩаз, аха рыԥсадгьыл ршьапы ахьықәгылаз ргәы шарыӷәӷәоз, рхьаақәа шырхаднаршҭуаз, ахәрыбӷьыц шақәнаҵоз…
Арҭ аҩ-романк, сара агәра ганы сыҟоуп мышкызны асценариа бзиа зыҩуа дшыҟало, хымԥада ибзиаӡоу аспектакльқәа рылҵуеит, атеатртә ԥсҭазаара роуеит…
Апоет, ашәҟәыҩҩы, зеиӷьҭамыз аредактор, иԥсҭазаара зегьы ззикыз ижәлар рдоуҳатә культура ахьынӡаилшоз ирбеиеит, иаԥиҵеит ахаҿсахьа ссирқәа, иааиртит уаанӡа иаҳзымдыруаз ауаа рыҩнуҵҟатәи рдунеиқәа, ҳаргәылаирыԥшит уажәраанӡа ҳаззымхәыцыцыз, ҳгәы ззымҩацыз, агәра ҳиргеит аԥсҭазаараҿы шаҟа ҳшьацәхнысло аҟара, ҳамҩа анысра еиҳагьы ишаҳҭаххо, аԥхьаҟа ишҳахо! Ажәа бзиак, хшыҩҵак бзиак ааира иазыԥшны икәаҩӡа аҵх зыршоз ҳашәҟәыҩҩы, иахьа дышҳалагыламгьы насыԥ имоуп, избанзар, иҩымҭақәа рыԥсы ҭоуп, иахьатәи ҳаԥхьаҩгьы ицуп, уаҵәтәи ҳаԥхьаҩгьы ихьӡоит!
Сықәҳәан сызгашаз аӡиасқәа срырны,
Сыԥсы злаҭоугьы еилкаам агаӡажә,-
Сыгхақәа срыҵақь, издырша дырны,
Саалагылеит, абар, уара угәашә!..
Судукылартәгьы сыҟоуп макьана,
Сымҩа нымҵәац макьана- илашаз!
Ажәак ауп иуасҳәоугьы сцо-саауа: исанажь!
Сгаӡарақәа зегь санажь, Ҳазшаз!
