2025 шықәсазы ареспубликаҿ акыр зҵазкуа аҭоурыхтә рыцхәқәа азгәарҭоит – урҭ рыдҳәалоуп ареспублика алахьынҵа аӡбараз ирыдыркылаз аӡбамҭақәеи, акультуратәи, аҭҵаарадырратәи, аҵарадырратәи, егьырҭ аусбарҭақәа раартра уҳәа аиубилеитә хҭысқәа.
Sputnik
Аҟәатәи Иреиҳаӡоу азеиԥш ар ркомандаҟаҵаратә ҵараиурҭа – 25
2025 шықәсазы Аҟәатәи Иреиҳаӡоу азеиԥш ар ркомандаҟаҵаратә ҵараиурҭа аԥҵоуижьҭеи 25 шықәса ҵуеит. Уи аартын 2000 шықәса, жьҭаара 31 рзы. Ари иреиҳаӡоу арра-занааҭтә ҵараиурҭа –ҳәынҭқарратә ҵараиурҭоуп.
Аҟәатәи Иреиҳаӡоу азеиԥш ар ркомандаҟаҵаратә ҵараиурҭа Аԥсны Арбџьармчқәа рзы абжьаратәи аҩаӡара змоу арратә программақәа рыла акадрқәа разыҟаҵара мҩаԥнагоит. Ашкол аҿы еиуеиԥшым азанааҭқәа ыҟоуп: абжьаратәи арратә ҩаӡара азы: "Амотохысратә ҟәшақәа рхархәара", "Артиллериатә ҟәшақәа рхархәара"; иреиҳау атәылауаҩратә ҵарадырразы: "Аперсонал рнапхгара". Аҵара аамҭа: 4 шықәса.
Арратә ҵараиурҭаҿы 30-ҩык акурсантцәа злахәу аҳаҭыртә хьчаҩцәа ррота еиҿкаауп, урҭ аҳәынҭқарратә усмҩаԥгатәқәа рхы рыладырхәуеит. Аҵара анхдыркәшо, акурсантцәа иреиҳау азанааҭтәи абжьаратәи арратә занааҭтәи ҵара шроуазы аҳәынҭқарратә диплом рнапы иадыркуеит, насгьы раԥхьатәи аофицертә чын "алеитенант" ранашьахоит.
Аԥсныпресс – 30
Аҳәынҭқарратә информациатә маҵзура "Аԥсныпресс" 2025 шықәсазы 30 шықәса ахыҵуеит. Амаҵзура аԥҵан 1995 шықәса ажьырныҳәамза 31 рзы. Аусбарҭа аинформациа аларҵәара, автортә зинқәа рыхьчара рзы жәларбжьаратәи апринципқәеи анормақәеи ирықәныҟәаны аус ауеит.
"Аԥсныпресс" аԥҵара Аԥсны адемократиеи, асуверенитети, ахьыԥшымреи рыҿиареи рырӷәӷәареи, урҭ ринформациатә хьчара аиқәыршәареи иацхрааит.
Аусбарҭа асаит х-версиакны иҭыҵуеит – аԥсышәала, аурысшәала, англыз бызшәала. "Аԥсныпресс" ажәабжьқәа, астатиақәа, аинтервиуқәа, афотогалереиақәа ҭнажьуеит. Асаит аҿы иара убас иркьыԥхьуеит ареспублика анапхгара ақәҵарақәеи, адҵақәеи, ақәҵарақәеи.
Аԥснытәи АССР Аҳәынҭқарратә суверенитет Адекларациа – 35
Аԥснытәи АССР Аҳәынҭқарратә суверенитет азы Адекларациа рыдыркылеит 35 шықәса раԥхьа – 1990 шықәса нанҳәамза 25 азы. Аԥсны Иреиҳаӡоу Ахеилак иаднакылаз аӡбара, Лыхнытәи Ааԥхьара анрыдыркыла ашьҭахь, амилаҭ-хақәиҭратә ҵысра иреиҳаӡоу ҩаӡараны иҟалеит.
"Аԥсны Аҳәынҭқарратә суверенитет азы Адекларациеи" "Аԥсны аҳәынҭқарра ахьчаразы азинтә гарантиақәа рзы" ақәҵареи Аԥснытәи Асовет Социалисттә Республика ахатәы герби, абираҟи, агимни змоу, исуверентәу социалисттә республиканы ирыларҳәеит.
"Аԥсны ажәлар шьақәдыргылоит иарбанызаалак амилаҭ иаҵанакуа Ареспублика атәылауаа. Аԥснытәи АССР аҿы аҳәынҭқарратә мчра асуверенитет ныҟәызго, аҳәынҭқарратә мчра ахыҵхырҭа змоу милаҭрацәалатәи ажәлар роуп", - ҳәа аҳәоит Адекларациаҿы.
Асуверентә ҳәынҭқарра апринцип хадақәа раҳасаб ала ишьақәыргылан: уи аҵакыра акзаара, аиҟәымшара, аламкьысра, аԥсуа жәлари Аԥсны инхо егьырҭ ажәларқәеи рхатәы культуреи, рҵасқәеи, рбызшәеи реиҭарҿиара, рмилаҭтә хаҿра арӷәӷәара.
Аԥсны Иреиҳаӡоу Асовет адепутатцәа рқырҭуа хәҭа аҿагылара ӷәӷәа шыҟарҵозгьы, ари ақәҵара аднакылеит. Аԥсуа депутатцәа ирыдгылеит аурыс, аерман милаҭ иреиуаз рколлегацәа.
ЕгрыГЕС – 45
ЕгрыГЕС 45 шықәса раԥхьа – 1980 шықәса абҵарамза 5 азы 1,3 миллион кВт/сааҭ иҟаз апроекттә лшара аҟынӡа инеит. Ари, аӡиас Егры аиҩхааҿы иҟоу Кавказ иреиҳау ӡфымцастанциоуп. Аӡҭарчы аҳаракыра 272 метра иҟоуп. Аргылара иалагеит 1961 шықәсазы, Москватәи аинститут "Гидропроект" иаԥнаҵеит астанциа апроект.
Аинститут аҟазауаа астанциа зегьы апроект аԥҵара мацара адагьы агидротурбинақәа рыҟаҵара рхы аладырхәит. Асовет ҵарауааи анџьнырцәеи Егрытәи аӡҭарчы аргылараҿы иҟаз атехникатә проблемақәа зегьы рыӡбара рылшеит, уи абзоурала аргыламҭа шәарҭамкәа идырӷәӷәеит.
Аибашьра ашьҭахь астанциа Аԥсни Қырҭтәылеи еицырзеиԥшу ахархәаразы аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит. Аԥсны Аҳәынҭқарра аҵакыраҿы иҟоуп акомплекс иаҵанакуа аӡхыҽҽатә фымцастанциақәа ԥшьба. Астанциа иарҿиоу афымцамч еихшоуп: Қырҭтәыла – 60%, Аԥсны – 40%. Ихадоу аӡфымцастанциа аобиектқәа Аԥсны Аҳәынҭқарра аҵакыраҿ еиԥш, Қырҭтәыла аҵакыраҿгьы иахьыҟоу инамаданы, аҩ-ганк русеицурала астанциа аусура алыршахоит.
Афонҿыцтәи аҳаԥы аартра - 50
Афонҿыцтәи аҳаԥы аҭааҩцәа рзы иаартын 50 шықәса раԥхьа – ԥхынгәы 4 1975 шықәсазы. Анаҟәаԥиа ашьхара аҩадатәи аган аҿы ажәлар "Ҵа змам" ҳәа ззырҳәоз акылҳара шыҟаз рдыруан.
Анаҟәаԥиа ашьапаҿы иҟаз адгьылкылҳарақәа уаанӡа рҭалара аӡәгьы изыгәаӷьуамызт. Раԥхьаӡакәны, 1961 шықәсазы, 35 метра рҟынӡа дылбааит аҭыԥантәи ауаҩԥсы, 16 шықәса зхыҵуаз - ԥхьаҟа испелеологхаз, исахьаҭыхыҩхаз, искульпторхаз Гиви Смыр.
Аиҳа албаара иахәҭаз ахархәагақәа рыда иалшомызт.
Гиви Смыр аҳаԥы аниба ашьҭахь, 1961 шықәсазы, адырра зҭаз аспелеологцәеи иареи 139 метра рҟынӡа албаара рылшеит, адгьылаҵатә лакә иазнеиит. Аспелиологцәа аа-сааҭк албаара иаҿын, аспорттә спелеотуризм аҿы ахԥатәи аҩаӡара змоу лбааран ҳәа иазыԥхьаӡоуп.
Афонҿыцтәи аҳаԥы карсттә ҭагәаҩароуп, хышәа-ҵышәала адунеи аҿы еицырдыруа Шкоциантәи аҳаԥы (Иугославиа), Карлсбадтәи аҳаԥы (ЕАА) реиԥш иҟоу аҳаԥқәа иреикануеит.
Афонҿыцтәи аҳаԥқәа ркомплекс еиқәыршәаны, ауаа рацәа рҭааразы иазыҟазҵаз аҟазауаа ргәыԥ СССР Аҳәынҭқарратә премиа ранашьан. Афонҿыцтәи аҳаԥы атуристцәа рзы аартра алыршахеит 1975 шықәса ԥхынгәымза 4 рзы. Иара убасҟан ауп Аԥсны атуристтә индустриа ихадоу аобиектқәа иреиуоу Афонҿыцтәи аҳаԥықәа ркомплекс аусура ианалага.
Ӡиӡариа ихьӡ зху ашкол-интернат – 65
Кондрат Ӡиӡариа ихьӡ зху Аԥснытәи аҳәынҭқарратә школ-интернат аԥҵан 65 шықәса раԥхьа – 1960 шықәса ԥхынҷкәынмза 6 рзы. Аҟәа ақалақь аҿы актәи ашкол-интернат аартра акыр зҵазкуа хҭысны иҟалеит.
Аинтернат раԥхьатәи директорс дыҟан иналукааша арҵаҩы Леила Николаи-иԥҳа Ачԥҳа. Лара лыбзоурала ашкол-интернат аҿы еидкылан ззаанаҭдырра ҳаракыз арҵаҩцәеи ааӡаҩцәеи, уи иабзоураны ашкол-интернат абиԥарақәа жәпакы рзы аҩбатәи ҩнны иҟалеит.
1992-1993 шықәсқәа рзтәи Аԥсны жәлар Рџьынџьтәылатә еибашьраан ашкол-интернат ахыбрақәа ркомплекс ахәҭак еиларбган, еимҵәан. Ашкол-интернат еиҭеиҿкаан 1995 шықәсазы. 2002 шықәса инаркны акомпиутертә класс аартуп, аус ауеит аспорттә зал, иҟоуп аспорттә плошьчадка. Алицеи аҿы 200-ҩык рҟынӡа аҵаҩцәа ыҟоуп, 30-ҩык арҵаҩцәеи 20-ҩык ааӡаҩцәеи аҵаратә процесс иалахәуп.
Алицеи аҿы жәаҩа кружок ыҟоуп, урҭ рахь иаҵанакуеит: аиқәԥара, акарате, адзиудо, ахореографиа, асахьаркыратә ҟазара, аԥсуа жәлар ринструмент ачамгәыр арҳәара. Алицеи аҿы еиҿкаауп ахор, ахореографиатә студиа.
Аинтернат Кондрат Федор-иԥа Ӡиӡариа – арҵаҩы, ааӡаҩ, Аԥсны иналукааша ауаажәларратәи аиҳабыратәи усзуҩ, Аԥснытәи АССР Ацентртә нагӡком алахәыла, Нестор Аполлон-иԥа Лакоба ицхырааҩ ихьӡ ахуп.
Тҟәарчалтәи аҿар ртеатр – 70
Тҟәарчалтәи аҿар ртеатр аадыртит хынҩажәижәаба шықәса раԥхьа – 1955 шықәса абҵарамзазы. Атеатр аԥҵара иаԥшьгамҭан атеатртә ҟазара абзиабаҩ ду, аентузиаст Асҭамыр Цыба. Уи ԥсшьарамшқәа раан адраматә ҟазара ашьаҭақәа зҵарц зҭахыз, ашахтаҿ аус зуаз рҟынтәи аҿарацәа еизигеит.
1955 шықәса абҵарамзазы абаҩхатәра злаз арҭ аҿар Ӡаӡ Дарсалиа ипиеса “Ажәытәаамҭа” иалхны раԥхьаӡатәи аспектакль ықәдыргылеит. Абас ала ишьаҭаркхеит Тҟәарчалтәи атеатр. Ашахтиорцәа иреиуаз аҿар ргәыԥ қәҿиарала аус ауан СССР жәлар рартист Шәарах Ԥачалиа инапхгарала.
1992 ашықәсазы атеатр апрофессионалтә статус аиуит, Тҟәарчалтәи Аҳәынҭқарратә адрамеи акомедиеи ртеатр ҳәа ахьӡ аман. Иахьа атеатр арепертуар акыр аинтерес аҵоуп. Ақәыргыламҭақәа ахәыҷқәеи, ақәыԥшцәеи инадыркны аиҳабацәа рҟынӡа аинтерес рзаҵоуп. Сезон-цыԥхьаӡа атеатр ахәаԥшцәа ргәы ҟанаҵоит аԥхьарбара ҿыцқәа рыла.
Ажурнал "Алашара" - 70
Алитература-сахьаркыратә, ауаажәларра-политикатә журнал "Алашара" актәи аномер ҭыҵит 70 шықәса раԥхьа – 1955 шықәса жәабранмза 23 рзы. Сталин иҭахареи Бериа иҭакреи аԥсуа жәлар алшара рнаҭеит ҩажәа шықәса инареиҳаны ирцәыӡыз апозициақәа рырхынҳәразы.
1954 шықәсазы аԥсуа интеллигенциа рхаҭарнакцәа акириллица шьаҭас измоу алфавит ахь ихынҳәыртә алшара роуит. Иалагеит аԥсуа бызшәа ареабилитациа, амилаҭтә культура аиҭарҿиара, хатәы бызшәала аҵара ахьырҵо аԥсуа школқәа реиҭашьақәыргылара, амилаҭтә кадрқәа разыҟаҵара апроцесс.
1955 шықәсазы, алитература-сахьаркыратә, ауаажәларра-политикатә журнал "Алашара" актәи аномер аҭыҵра лымкаала акыр зҵазкуа хҭысны иҟалеит арҿиаратә мҩа алызхыз рзы. Аԥсуа сахьаркыратә литература ашьақәгылареи аҿиареи рҿы ароль ду нанагӡеит раԥхьаӡатәи аԥсуа литература-сахьаркыратә, ауаажәларра-политикатә журнал "Алашара".
Апоетцәеи ашәҟәыҩҩцәеи рҩымҭақәа аԥсуа журнал адаҟьақәа рҿы иркьыԥхьразы алшара рыҭан. Ари аамҭа, ииашаны иаҳҳәар ҳалшоит, акультура аҿиара иаамҭан ҳәа, 30-тәи ашықәсқәа рышьҭахь аҟазаратә еилазаара аҳауа цқьа анылбаардоз иаамҭан ҳәа. Ажурнал ахыҵхырҭаҿ дгылан жәлар рпоет, ашәҟәыҩҩы, ааԥсара зқәым ауаажәларратә усзуҩ Дырмит Иосиф-иԥа Гәлиа.
Алитературатә журнал "Алашара" иахьа зегь реиҳа инарҭбааны иаанарԥшуеит аԥсуа литература ҳаамҭазтәи аҭагылазаашьа. Апоетцәа ҿарацәа рыԥсҭазаараҿы “Алашара” аҭыԥ ду ааннакылоит. Иагьа умҳәан, абри ажурнал адаҟьақәа рҿы ауп еиҵагыло абиԥара раԥхьатәи рҩымҭақәа ркьыԥхьра иахьалаго. Ажурнал аредакциа апроза, апоезиа, акритика ржанрқәа рыла иреиӷьу аҭыжьымҭақәа рзы есышықәса аԥхьахәқәа аԥырҵоит.
Аҟәатәи афизика-техникатә институт аԥҵара – 75
Аҟәатәи афизика-техникатә институт еиҿкаан 75 шықәса раԥхьа – 1950 шықәса ԥхынгәымза 1 азы. Аҩбатәи Адунеизегьтәи аибашьра анҵәамҭазыҵәҟьа, Ахԥатәи Ареих аҿы аурантә проект аус адызулоз шәҩыла Германиатәи аҵарауаа СССР ахь иааргеит.
Иааизакны, еиуеиԥшым ахыҵхырҭақәа рыла, СССР атомтә проект анагӡара 7 нызқьҩык анемец ҟазауаа алахәын, урҭ рҟынтәи 300-ҩык рҟынӡа Аҟәа аус руан, афизиказы Нобель иаԥхьахә алауреат Густав Лиудвиг Герцгьы уахь дналаҵаны.
Асоветтә атомтә ҭҵаарадырреи атехникеи рхыҵхырҭаан иаԥҵаз Аԥсны аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа иатәу Аҟәатәи афизика-техникатә институт, иҳаҩсыз ашықәсқәа рзы, иԥхьагылоу ҭҵаарадырратә усбарҭаны иҟалеит, усҟан уи имаӡоу аусбарҭақәа рсистема иахәҭакын, СССР аҿы атомтә бомба аԥҵара апроект аус аднаулон.
Хҩык-ԥышьҩык ириеиҳамкәа еидызкылоз аԥхьатәи агәыԥ хәыҷқәеи аинститут алабораториеи анаҩс иӷәӷәоу, еиуеиԥшым аусхкқәа рганахь ала аус зуа, ҳаамҭазтәи аексперименталтә база змоу ҭҵаарадырратә центрны иҟалеит.
Аинститут аҩнуҵҟа, ҩышәи ҩынҩажәижәаба инареиҳаны аҭҵарақәеи аусдуларақәеи мҩаԥган – аизотопқәа реиҟәыҭхара, аплазматә физика, анапхгара ззыруа атермоиадертә синтез, арццакыгатә техника, икьакьоу амаҭәар афизика, аматериалҭҵаара, аенергиа ишиашоу аиҭакразы ашьақәыргылақәа раԥҵара уҳәа русхк аҿы. Урҭ рҟынтәи жәохә Аҳәынҭқарратәии ахаҭалатәии ԥхьахәқәа ранашьан.
Бжьынызқь рҟынӡа аҭҵааратә усумҭақәа рхиоуп, зқьи бжаки инареиҳаны еиуеиԥшым ахықәкқәа рзы иҷыдоу аексперименталтә еиқәыршәарақәа, астендқәа, атехнологиақәа, аалыҵқәа аԥҵоуп, иҭрыжьит, жәа-доктортә диссертациак, шәи хәба кандидаттә диссертациақәа рыхьчоуп, жәаҩа монографиа ҭыҵит. 1991 шықәсанӡа аинститут аҿы аусзуҩцәа зегьы рхыԥхьаӡара ԥшьнызқьҩык раҟара ыҟан.
Быжьнызқь рҟынӡа аҭҵааратә усумҭақәа аԥҵан, зқьи бжаки инареиҳаны еиуеиԥшым ахықәкқәа рзы иҷыдоу аексперименталтә еиқәыршәарақәа, астендқәа, атехнологиақәа, аалыҵқәа аус рыдулан, ихьчан жәа-доктортә диссертациеи шәи хәба кандидаттә диссертациеи, жәаҩа монографиа ҭыжьын. 1991 шықәсанӡа аинститут аусзуҩцәа зегьы рхыԥхьаӡара ԥшьнызқьҩык раҟара инаӡон.
Аҟәа аҟазаратә школ аартра – 90 шықәса
Аҟәатәи асахьаҭыхратә ҵараиурҭа аадыртит 90 шықәса раԥхьа – 1935 шықәса цәыббрамзазы. Уи аԥҵара аидеиа авторс даман Аԥсны Жәлар Ркомиссарцәа Рхеилак ахантәаҩы Нестор Лакоба, уи анагӡара рылшеит Санкт-Петербургтәи Аҟазаратә Академиа апрофессор Иу. Сегали асахьаҭыхыҩ Л. Невскии.
Уажәы аҵараиурҭа ахьыҟоу еихагылак змоу ахыбра алхын. Иара ԥсахын аклассқәа рацәаны иҟалартә, насгьы аклассқәа рзы иаҭахыз амаҭәахәқәа азыԥшаан. Убри аан, иара убри ахыбраҿы азеиԥшнхарҭатә уадақәа рзы аҭыԥ алхын.
Арҵаҩцәа рхатә ԥшьгарала аԥснытәи ақыҭақәа рахь инеиуан, абжьаратәи ашколқәа рҟынтәи аҵаҩцәа ирԥылон, асахьаҭыхра аурокқәа рҿы урҭ русумҭақәа ирызҿлымҳаны ирыхәаԥшуан. Иалыркаауан еиҳа абаҩхатәра змаз, зылшара бзиоу аҿар. 1937 шықәсазы ашкол занааҭтә школны, хәышықәса аҵара мҩаԥысуа ишьақәыргылан. Аҵараиурҭа афакультет хада –асахьаҭыхра ауп. Астудентцәа иҭырҵаауеит аскульптура, аграфика, азеиԥш ҵарадырра амаҭәарқәа рышьаҭақәа.
Тҟәарчал раԥхьатәи ашахта аартра – 90
Тҟәарчал раԥхьатәи ашахта аадыртит 90 шықәса раԥхьа – 1935 шықәса лаҵара 1 азы. Тҟәарчал аиндустриатә биографиа 1929 шықәсазы ихацыркхеит, Аҳәынҭқарратә Усбарҭа "Тҟәарчелргылара" аиҿкаарала.
1930 шықәса хәажәкыра 21 рзы СССР Аџьеи Ахьчареи Рхеилак ақәҵара адыркылеит Тҟәарчалтәи арацәаҵхырҭа ахархәара аҭаразы. 1930 шықәсазы Тҟәарчал ашахтақәа рыргылара 30 миллион мааҭ азоурыжьит. Урыстәылеи, Украинеи, Асовет Еидгыла иаҵанакуа егьырҭ ареспубликақәеи рҟынтәи ашахтиорцәа Аԥсныҟа аусуразы иааит. 1935 шықәса лаҵарамзазы иаартыз "Сталин ихьӡ зху арацәаҵхырҭа" раԥхьаӡатәи Тҟәарчалтәи арацәа амҩа иқәнаҵеит, уи ақалақь аџьатә ҭоурых аҿы акыр зҵазкуа рыцхәны иҟалеит.
Хара имгакәа ашахта аколлектив егьырҭ ашахтақәа русзуҩцәа ирацлабуа иалагеит. Милаҭрацәала ишьақәгылаз ашахта аколлектив аамҭа кьаҿк иалагӡаны арацәаҭыжьра аҩаӡара ҳарак аҟынӡа иханагалеит. Аџьынџьтәылатә еибашьра Дуӡӡа иалагаанӡа Тҟәарчал арацәа ахьыҵырхуаз раион хаданы иԥхьаӡан.
Анаҩс Тҟәарчал заҵәык акәхеит Амшын Еиқәа афлот аӷбақәа арацәа рызназгоз, избанзар Донбасс анемец ар рнапахьы иргеит. Иазымхоз аусуратә мчра Донецки егьырҭ арацәаҵхырҭа ҭыԥқәеи рҟынтәи арахь ииаргон.
Аџьынџьтәылатә еибашьра Дуӡӡа анҵәамҭазы Тҟәарчал ареспубликатә напхгара иаҵанакуа қалақьны иҟарҵеит. Иара убри аамҭазы Тҟәарчал зыхә ҳараку аресурс ахьыҵырхуаз аҭыԥқәа ааба рҟынӡа шьақәыргылан. Ашахтақәа рыҿиара абзоурала, ақалақь ааглыхратә центрк аҳасабала аҿиара иалагеит. Иаадыртит аҭыԥантәи афымцастанциа – аҭыԥантәи арацәа ала аус зуаз, азауадқәа "Зариа", "Аргонавт".
Аԥсуа бызшәеи алитературеи ринститут - 95
Аԥсуа бызшәеи алитературеи ринститут аԥҵан 95 шықәса раԥхьа – 1930 шықәса лаҵара 28 рзы. Ареволиуциа ҟалаанӡа иҟаз Аҟәатәи ақыҭанхамҩатә Еилазаара ашьаҭала 1922 шықәса рашәарамза 26 рзы иаԥҵан Аԥснытәи аҭҵаарадырратә Еилазаара (АБНО).
Аилазаара Аԥсны ааглыхратә мчқәа, иара афлореи афаунеи, ақыҭанхамҩа азҵаарақәеи, атәыла аҭоурыхи, археологиеи, аетнографиеи рыҭҵаара анапы алакын. Аилазаара аԥшьгарала арегионалтә ҩаӡараҿы акыр зҵазкуа иҟаз аҭҵаарадырратә усмҩаԥгатәқәа мҩаԥысуан, урҭ рыбжьара ҷыдала иазгәаҭатәуп 1924 шықәсазы Аҟәа ақалақь аҿы имҩаԥгаз Амшын Еиқәа аԥшаҳәеи Мраҭашәаратәи Кавкази ррегионҭҵаара актәи Аконгресс.
1925 шықәсазы иналукааша кавказҭҵааҩ, академик Н. Марр иаԥшьгамҭала аилазаараҿы еиҿкаан аԥсуаҭҵаара асекциа, уи анапхгара Симон Басариа инапы ианырҵеит. Иара убри 1925 шықәса жьҭаарамзазы иаԥҵан хазы игоу аҭҵаарадырратә усбарҭа – Аԥсуа бызшәеи алитературеи ракадемиа.
Аилазаара усҟантәи аамҭазы еиднакылеит 300-ҩык рҟынӡа алахәылацәа, ареспублика араионқәа зегьы рҟынтәи алахәылацәагьы уахь иналаҵаны. Иара аусура иаднаԥхьалеит Ленинград, Москва, Тифлис, СССР егьырҭ ақалақьқәа рҟынтәи аҵарауаа дуқәа. Аилазаара Германиеи Америкатәи Аштатқәеи рҟынтәи аҵарауааи дареи реимадара шьақәнаргылеит, еиԥмырҟьаӡакәа акьыԥхьымҭақәа еиҭнырыԥсахуан, СССР аҵаратә еиҿкаарақәа 153 рҟынтәи, аҳәаанырцәтәи аҵаратә еиҿкаарақәа 19 рҟынтәи ироуан акьыԥхьымҭақәа.
Аилазаареи Аԥсуа бызшәеи алитературеи ракадемиеи раамҭазы авторитет змаз тәылаҿацәҭҵааратә усбарҭақәан. СССР еиуеиԥшым аҵараиурҭақәа рахь идәықәырҵон аҿар, урҭ аԥсуа ҭҵаарадырра иагәыцәны иҟалараны иҟан.
1930 шықәса лаҵарамза 30 рзы Аԥсны аҵарадырраз Жәлар ркомиссариат Аԥсуа бызшәеи алитературеи ракадемиа аԥсуа бызшәеи алитературеи рҭҵаарадырратә институтны аиагаразы ақәҵара рыдыркылеит.
Аҟәа амузыкатә техникум аартра – 95
Аҟәа амузыкатә техникум аартразы Аусԥҟа инапы аҵаиҩит Аԥсны Жәлар ркомиссарцәа рсовет ахантәаҩы Нестор Лакоба. Атехникум ареспубликаҿы раԥхьаӡа акәны апрофессионалтә музыкантцәа ахьазыҟаҵо усбарҭаны иҟалар акәын.
Директорс дҟарҵеит ақалақьтә аԥсыԥтә оркестр адирижиорс иҟаз, Ашьхаруаа рышкол аҿы амузыка арҵаҩыс аус зуаз Константин Ковач. Уи аамҭазы уи аԥсуа жәлар рашәақәа реизгақәа ҩба равторс дыҟан, урҭ роуп аԥсуа музыкатә фольклорҭҵаара ашьаҭа зкызгьы.
Атехникум арҵаратә ҟәша напхгара аиҭон усҟантәи иқәыԥшыз адирижиор Одиссеи Димитриади, ашьҭахь уи адунеи аҿы еицырдыруа музыкантхеит. Арҵаҩцәа ҟәышқәа реилазаара абзоурала, амузыкатә техникум амузыкатә культура иацентрны, иара убасгьы азанааҭтә кадрқәа разыҟаҵаратә ҭыԥны иҟалеит. Урыстәылантәи амузыкантцәа, Санкт-Петербургтәи, Москватәи, уимоу Милантәи аконсерваториеи раушьҭымҭацәа рҵаҩцәас иаарыԥхьон.
Арҭ ззанааҭтә ҩаӡара ҳаракыз амузыкантцәа, абаҩхатәра змаз арҵаҩцәа, аԥсуа музыкатә культура аҭоурых хьтәы нбанла рыхьӡқәа ануп.
"Аԥҳәынҭшәҟәҭыжьырҭа" - 95
Аԥснытәи Аҳәынҭқарратә шәҟәҭыжьырҭа “Аԥҳәынҭшәҟәҭыжьырҭа” аԥҵан 95 шықәса раԥхьа – 1930 шықәса цәыббра 2 азы. Асовет еиҳабыра Урыстәылан аиԥш, Аԥсны аҿгьы ихадароу аусқәа ирыԥхьаӡон аҵарадара аԥыхра.
Ашәҟәҭыжьырҭа иҭнажьит хыԥхьаӡара рацәала ауаажәларра-политикатә, аҵарадырратә, аҭҵаарадырратә, асахьаркыратә литература, Аԥсны жәлар ркультуреи рҟазареи рыҿиараҿы, рмилаҭ-доуҳатә хдырра аизырҳараҿы ароль дуӡӡа назыгӡаз.
Аҵыхәтәантәи ажәашықәсақәа рыҩнуҵҟала аԥсышәалеи урысшәалеи шә-нызқьла ашәҟәқәа ҭыҵхьеит. Асахьаркыратә, аҭҵаарадырратә, ахәыҷтәы литература, ашколқәа рзы арҵагатә цхыраагӡақәа, аԥсуа шәҟәыҩҩцәа рҩымҭақәа, аԥсуа бызшәахь еиҭагоу аҳәаанырцәтәи алитература ашедеврқәа – абарҭқәа зегьы ззанааҭдырра ҳараку аредакторцәеи, асахьаҭыхыҩцәеи, акьыԥхьҩцәеи рыла ишьақәгылоу агәыԥ рџьоуп.
Иахьа Аԥснытәи аҳәынҭқарратә шәҟәҭыжьырҭа аҿаԥхьа иқәгылоуп аусдҵа ҿыцқәа: иҭыҵуа арҵага шәҟәқәа, ажурналқәа, асахьаркыратә рҿиамҭақәа рхаҭабзиара аиӷьтәра.
Аҟәатәи аҭаҭын фабрика – 100
Аҟәатәи аҭаҭын фабрика аусура иалагеит шәышықәса раԥхьа – 1925 шықәса жәабранмза 16 рзы. Аԥсны аҭаҭын аарыхра иалагеит XVII ашәышықәса анҵәамҭа XVIII ашәышықәса алагамҭазы. 1914 шықәсазы Аԥсны аҭаҭын аарыхра миллион пуҭ инаӡеит.
Усҟантәи аамҭазы ари ирекорду хыԥхьаӡаран, аҭагылазаашьақәа зегьы иаадырԥшуан уи еиҳа-еиҳа ишеизҳауаз. Актәи Адунеизегьтәи аибашьра ҟалаанӡагьы Аҟәа иазгәарҭон Ҟәбани Ҟрымтәи аҭаҭынқәеи риааира.
Петроград, Ростов-на-Дону, Урыстәыла Аладатәи ахәҭаҿы афабрикақәа аҟәатәи аӡа ахархәарала аус руан. Аԥснытәи аалыҵ ирласны адунеи аҿы иреиӷьу ҳәа ахьӡ аиура алнаршеит; аҳәаанырцәтәи акапитал Аԥсныҟа ахы археит, ашьҭаҵарҭа дуқәа рыргылара, ааглыхратә плантациақәа рышьақәыргылара иалагеит.
Анхамҩатә еиҿкаарақәа русуреи ажәлар рџьабаи ирыбзоураны, Асоветтә Аԥсны ашьақәгылара раԥхьатәи ашықәсқәа раан иубарҭоу ақәҿиарақәа ҟалеит. Асоветтә Урыстәыла ацхыраарала, Аҟәатәи аҭаҭынтә фабрика аусура иалагеит. Аҭаҭын аҭыжьра ианалага, араҟа 100-ҩык инареиҳаны аусуҩцәа аус руан.
Аҟәатәи аҭаҭын фабрика иҭнажьыз аалыҵқәа Асовет Еидгылаҿы даара ирылаҵәан, аҳәаанырцәтәи атәылақәа жәпакы рҿы иаԥсоу азхаҵара рыман иҟан. Афабрикаҿы иҭрыжьуаз раԥхьатәи аҭаҭынқәа "Аԥсны", "Мцара", "Аԥсны ашәҭыц", "Аҟәа", "Екстра" уҳәа убас егьырҭгьы амаркақәа ирыҵаркуан.
1924-1925 шықәсқәа рзы аҭаҭын фабрика Аԥсны анҭыҵгьы адәқьанқәеи амаҵзурақәеи аман – Москва, Ленинград, Қарҭ, Бақәа, Киев, Ростов, Армавир, Абжьаратәи Азиа уҳәа у.е. рҟны. Иахьатәи аамҭазы Аԥсны аҭҭын аҭыжьра аанкылоуп.
ССР Аԥсны Аконституциа - 100
Шәышықәса раԥхьа, 1925 шықәса мшаԥымза 1 азы, Аԥсны Асоветқәа III Реизара ду аҿы ирыдыркылеит ССР Аԥсны Аконституциа. Аԥсны Асоветмчра анышьақәгыла ашьҭахь Аԥсны ихьыԥшым ССР ҳәа алаҳәара азҵаара цәырҵит.
1922 шықәса жәабранмзазы имҩаԥысит Аԥсны Асоветқәа Актәи Реизара ду, уаҟа ишьақәдырӷәӷәеит Қырҭтәылеи Аԥсни ирыбжьарҵаз “Иҷыдоу Аидгыларатә Еиқәшаҳаҭра”, уи Сталини Орџьоникиӡеи иҟарҵаз ақәыӷәӷәара ӷәӷәа иалҵшәан.
Аха ус шакәугьы уи аҩ-республикак реиҟарара шьақәнаргылеит. 1922 шықәса ԥхынҷкәынмзазы ССР Аԥсны ахаҭарнак Николаи Ақырҭаа ССР Аидгыла ашьақәгыларазы Аиқәшаҳаҭра инапы аҵаиҩит.
Аԥсны усҟантәи аамҭазы Қырҭтәыла иахәҭакӡамызт, аха “еиқәшаҳаҭратә республикак” аҳасабала иадҵан. 1924-1925 шықәсқәа рзы ССР Аԥсны агерби абираҟи шьақәдырӷәӷәеит, аконституциатә ҟазшьа змоу азакәанԥҵаратә актқәа рыдыркылеит, аусура иалагеит: ацәгьауратә, атәылауаҩратә, ацәгьаура-процесстә, адгьылтә, абнатә кодексқәа.
ССР Аԥсны актәи Аконституциа рыдыркылеит 1925 шықәса мшаԥымзазы Асоветқәа Аԥснызегьтәи III реизара ду аҟны. Усҟан Аԥсны ахатә Конституциа рыдыркылеит, автономтә республикақәа ракәзар рхатә конституциақәа рымамызт. 1925 шықәсазтәи Аконституциа V-тәи ахәҭаҷ аҿы иануп: "ССР Аԥсны исуверентәу ҳәынҭқарроуп, иара аҵакыраҿы аҳәынҭқарратә мчра аҽа мчрак иахьыԥшӡам... ССР Аԥсны ЗСФСР-и СССР-и реилазаарақәа рҟынтәи ахы иақәиҭны иалҵырц азин амоуп".
Аԥсуа бызшәеи алитературеи ринститут - 95
Аԥсуа бызшәеи алитературеи ринститут аԥҵан 95 шықәса раԥхьа – 1930 шықәса лаҵара 28 рзы. Ареволиуциа ҟалаанӡа иҟаз Аҟәатәи ақыҭанхамҩатә Еилазаара ашьаҭала 1922 шықәса рашәарамза 26 рзы иаԥҵан Аԥснытәи аҭҵаарадырратә Еилазаара (АБНО).
Аилазаара Аԥсны ааглыхратә мчқәа, иара афлореи афаунеи, ақыҭанхамҩа азҵаарақәеи, атәыла аҭоурыхи, археологиеи, аетнографиеи рыҭҵаара анапы алакын. Аилазаара аԥшьгарала арегионалтә ҩаӡараҿы акыр зҵазкуа иҟаз аҭҵаарадырратә усмҩаԥгатәқәа мҩаԥысуан, урҭ рыбжьара ҷыдала иазгәаҭатәуп 1924 шықәсазы Аҟәа ақалақь аҿы имҩаԥгаз Амшын Еиқәа аԥшаҳәеи Мраҭашәаратәи Кавкази ррегионҭҵаара актәи Аконгресс.
1925 шықәсазы иналукааша кавказҭҵааҩ, академик Н. Марр иаԥшьгамҭала аилазаараҿы еиҿкаан аԥсуаҭҵаара асекциа, уи анапхгара Симон Басариа инапы ианырҵеит. Иара убри 1925 шықәса жьҭаарамзазы иаԥҵан хазы игоу аҭҵаарадырратә усбарҭа – Аԥсуа бызшәеи алитературеи ракадемиа.
Аилазаара усҟантәи аамҭазы еиднакылеит 300-ҩык рҟынӡа алахәылацәа, ареспублика араионқәа зегьы рҟынтәи алахәылацәагьы уахь иналаҵаны. Иара аусура иаднаԥхьалеит Ленинград, Москва, Тифлис, СССР егьырҭ ақалақьқәа рҟынтәи аҵарауаа дуқәа. Аилазаара Германиеи Америкатәи Аштатқәеи рҟынтәи аҵарауааи дареи реимадара шьақәнаргылеит, еиԥмырҟьаӡакәа акьыԥхьымҭақәа еиҭнырыԥсахуан, СССР аҵаратә еиҿкаарақәа 153 рҟынтәи, аҳәаанырцәтәи аҵаратә еиҿкаарақәа 19 рҟынтәи ироуан акьыԥхьымҭақәа.
Аилазаареи Аԥсуа бызшәеи алитературеи ракадемиеи раамҭазы авторитет змаз тәылаҿацәҭҵааратә усбарҭақәан. СССР еиуеиԥшым аҵараиурҭақәа рахь идәықәырҵон аҿар, урҭ аԥсуа ҭҵаарадырра иагәыцәны иҟалараны иҟан.
1930 шықәса лаҵарамза 30 рзы Аԥсны аҵарадырраз Жәлар ркомиссариат Аԥсуа бызшәеи алитературеи ракадемиа аԥсуа бызшәеи алитературеи рҭҵаарадырратә институтны аиагаразы ақәҵара рыдыркылеит.
Аԥсуа бызшәеи алитературеи – 100
Аԥсуа бызшәеи алитературеи ринститут аԥҵан 100 шықәса раԥхьа – 1925 шықәса жьҭаара 11 рзы. Ареволиуциа ҟалаанӡа иҟаз "Аҟәатәи ақыҭанхамҩатә Еилазаара" ашьаҭала 1922 шықәса нанҳәамзазы иаԥҵан "Аԥснытәи аҭҵаарадырратә Еилазаара" (АБНО). Аилазаара Аԥсны ааглыхратә мчқәа, иара афлореи афаунеи, ақыҭанхамҩа азҵаарақәеи, атәыла аҭоурыхи, археологиеи, аетнографиеи рыҭҵаара анапы алакын.
1925 шықәсазы иналукааша кавказҭҵааҩ, академик Н. Марр иаԥшьгамҭала аилазаараҿы еиҿкаан аԥсуаҭҵаара асекциа, уи анапхгара Симон Басариа инапы ианырҵеит. Иара убри 1925 шықәса жьҭаарамзазы иаԥҵан хазы игоу аҭҵаарадырратә усбарҭа – Аԥсуа бызшәеи алитературеи ракадемиа.
Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа аԥсуа бызшәеи аетнографиатәии афольклортәии материалқәеи ҭнаҵаауан. 1930 шықәса лаҵарамза 28 рзы Аԥсны аҵарадырраз Жәлар ркомиссариат Аԥсуа бызшәеи алитературеи ракадемиа аԥсуа бызшәеи алитературеи рҭҵаарадырратә институтны аиагаразы ақәҵара рыдыркылеит.
1931 шықәса нанҳәа 7 азы Аԥсны ЦИК аӡбрала Аԥсны аҭҵаарадырратә Еилазаареи аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиеи еидҵан, иаԥҵан иаку Аԥснытәи атәылаҿацәҭҵааратә институт.
Аҵарауаа рҿаԥхьа иқәгылан хыԥхьаӡара рацәала аусутә: аԥсуа литературатә бызшәа аԥҵара, афольклор аизгара, атәыла аҭоурыхи, археологиеи, аетнографиеи рыҭҵаара. Аинститут ахьӡ акырынтә ишеиҭаркхьазгьы аус шыҟац иҟан. Аҭҵаарадырратә усура адагьы аԥсуа ҳәынҭқарра ашьақәыргылареи аполитикатә процессқәеи ирылахәын.
Аҟәатәи арҵаҩратә семинариа аартра – 110
Аҟәатәи арҵаҩратә семинариа аадыртит 1915 шықәса ԥхынгәымза 1 азы – 110 шықәса раԥхьа. ХХ ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны ашколтә ҵарадырра асистема ӷәӷәала арҵаҩратә кадр азымхара аныҟала, здырра ҳаракыз арҵаҩцәа ахьмаҷыз иахҟьаны урҭ апроблемақәа рыӡбаразы ирласны аусмҩаԥгатәқәа реиҿкаара аҭаххеит.
Асеминариа аԥсуа жәлар рхаҭарнакцәа рҟынтәи алагарҭатә школқәа рзы арҵаҩцәа разыҟаҵара иазкын, ари ауааԥсыра агәыԥ рзы иҵараиурҭа заҵәны иҟан.
Арҵаҩратә семинариа Аԥсны ажәларқәа рзы арҵаҩратә кадрқәа разыҟаҵаратә центрны иҟалеит. Асеминариаҿ рҵаҩцәас иҟан адемократиатәи апрогрессивтәи гәаанагара змаз ауаа. Аҵаҩцәа европатәи абызшәақәа, агеографиа, аритметика уҳәа ддырҵон;
Ҷыдала ахшыҩзышьҭра аҭан аурыс бызшәеи алитературеи рыҭҵаара, иара убасгьы адунеизегьтәи алитература аклассикцәа рҩымҭақәа рҵара. Ари ароль ду нанагӡеит амилаҭтә кадрқәа, ашколқәа рырҵаҩцәа, апоетцәа, ашәҟәыҩҩцәа ҿарацәа разыҟаҵараҿы.
1918 шықәсазы Дырмит Гәлиа иаԥшьгарала Аҟәатәи арҵаҩратә семинариа аҿы иаԥҵан алитература-драматә кружок, 1921 шықәса ашьҭахь иара атеатртә труппа напхгара азиуан.
Асовет мчра анышьақәгыла, Аҟәатәи арҵаҩратә семинариа Аҟәатәи арҵаҩратә техникум ҳәа иҟарҵеит, нас– арҵаҩратә ҵараиурҭа ҳәа еиҿыркааит.
Асеминариа иҷыдоу ароль нанагӡеит аԥсуа интеллигенциа зегьы реиҵааӡараҿы, уи ХХ ашәышықәса алагамҭазы акультуратә ҿиара иавангардны иҟалеит. Асеминариа ааӡаҩцәа акультуратә хырхарҭа ҿыцқәа аладырҵәон, аҭҵаарадырратә метод ҿыцқәа рхы иадырхәон, асоциалтә хшыҩҵак ҿыцқәа шьақәдыргылон.
Аҟәатәи ателеграф – 155
155 шықәса раԥхьа, 1870 шықәса лаҵара 1 азы Аҟәа аусура иалагеит ателеграф. Индоевропатәи ателеграфтә цәаҳәа Аҟәа иалсны ишьҭын, араҟа усҟантәи аамҭазы амҩа дуқәеи, аихамҩақәеи, ацҳақәеи ыҟамызт, "Адгьыл ду" атранспорттә аҽамадара мшынла мацара акәын ишымҩаԥысуаз.
Европатәи акционертә еилахәыра "Сименс-Гальске" Аԥсны аҵакыра иалсны Европеи Индиеи реимадаразы ателеграфтә цәаҳәа шьақәнаргылеит. Ателеграфтә цәаҳәа Сухум-Кале иалсны ицон. 1870 шықәса лаҵара 1 азы Петербургҟа Аԥснынтәи раԥхьаӡатәи ателеграмма шьҭын.
Ҳәарада, Аԥсны аҿиараҿы ателеграф ароль ҳаракын. Ателеграф ахыбрақәа Ҷоҷуа имҩаҿы ҩбаны еихагылаз аҩнқәа рҿы иҩнан. Арҭ аҩнқәа рыҩнуҵҟа аинтерес зҵоу европатәи аиҿкаашьа, ажәытәӡатәи амардуанқәа, насгьы аҭуан ҳаракқәа ыҟан.
Асовет аамҭазы Аҟәатәи Ателеграф хада еиҭашьақәдыргылеит, канал рацәала СССР ақалақьқәа ирыдҳәалан, афототелеграммақәа аауан.
Аҟәатәи аҳәса рыпрогимназиа - 155
Аҟәатәи аҳәса рыпрогимназиа аадыртит 155 шықәса раԥхьа – 1870 шықәса ԥхынҷкәынмзазы. Аԥхьа уи Аҟәатәи аӡӷабцәа рыпрогимназиа акәын, уи аҳкәажә ду Мариа Фиодор-иԥҳа (Даниатәи аҳкәажә Дагмар) лхылаԥшра аҵаҟа иҟан, ақалақьтә казна аҟынтәи аԥаразоушьҭра арҭон.
Ашкол аҿы иаартын апансионат, ашкол аныҟәгаразы есышықәса Аҳәынҭқарратә казна аҟынтәи 3500 мааҭ рзоурышьҭуан. Аӡӷабцәа рыпрогимназиа ааӡареи арккареи рҿы иҷыдоу аҭыԥ ааннакылеит, Аԥсны аҵареи акультуреи рыҿиараҿы алагала ду ҟанаҵеит.
1872 шықәса хәажәкырамзазы аӡӷабцәа рышкол х-класск рыла ишьақәгылоу гимназианы иҟаҵан, еиуеиԥшым аклассқәеи адинқәеи ирыҵаркуаз аҵаҩцәа рзы аҽазыҟаҵаратә класс ацҵан. Иазгәаҭатәуп, Амшын Еиқәа аԥшаҳәа зегьы аҿы ари аҵараиурҭа аӡӷабцәа рыпрогимназиа заҵәык акәны ишыҟаз.
Апрогимназиа анаадыртуаз аамҭазы 43-ҩык аҵаҩцәа ыҟан. 1888 шықәсазы 59-ҩык аҵаҩцәа ыҟан, 1909 шықәсазы – 166-ҩык. 1904 шықәсазы аҩбатәи аихагыла ацҵан. 1909 шықәсазы апрогимназиа 25-ҩык аӡӷабцәа рзы аа-класск змоу гимназианы иҟаҵан. Агимназиа аимператор Александр III иԥҳа еиҳабы, аҳкәажә Ксениа Александр-иԥҳа лыхьӡ ахҵан.
ХХ ашәышықәса аҩажәатәи ашықәсқәа рылагамҭазы агимназиа ахыбраҿы иҟан Аҟәатәи аҩбатәи аурыс бжьаратә школ. 1942 шықәсазы ашкол Александр Пушкин ихьӡ зху Аҟәатәи аҩбатәи аурыс школ ҳәа ахьӡырҵеит.
Аботаникатә баҳча – 185
185 шықәса раԥхьа, 1840 шықәса жәабранмзазы, раԥхьаӡа акәны Аҟәа ақалақь аҿы Аботаникатә баҳча аадыртит. XIX ашәышықәса актәи азыбжазы Аҟәатәи агарнизон аҳақьым В. И. Багриновски, аботаникеи абаҳчааӡареи ртәы здыруаз, иҩны ааигәара абаҳча еиҵихит.
1840 шықәсазы Амшын Еиқәа аԥшаҳәатә цәаҳәа ахада, 1812 шықәсазтәи Аџьынџьтәылатә еибашьра афырхаҵа иԥа аинрал Николаи Раевски ари абаҳчахь ахшыҩзышьҭра ааирԥшит.
Раевски ицхыраарала, Багриновски ибаҳча, Урыстәыла аимператор Николаи Актәи иҟынтә азин ҟаҵаны, ақалақь аказнахь ииаганы, Багриновски абаҳча аиҳабыс дҟарҵеит. Николаи Раевски Кавказ Амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы еиуеиԥшым аҵиаақәа ралагалареи, хәҭакахьала, Аҟәатәи аботаникатә баҳча Аԥсны азы иҿыцу аҵиаақәа рыла аиҿкаареи ахарҭәаареи рзы адгылара ду ҟаиҵеит.
Иара Амшын Еиқәа аԥшаҳәа ахадак иаҳасаб ала, хықәкы хадас имаз, усҟантәи аамҭазы амшын аԥшаҳәа иаваршәны иҟаз арратә хырӷәӷәарҭақәа аиҭаҳатәқәа рыла реиқәыршәара акәын.
Аботаникатә баҳча 1992-1993 шықәсқәа рзтәи Аџьынџьтәылатә еибашьраан ааха ду аиуит. Шә-снариадк инареиҳаны апарк аҵакыра иақәҳаит. Аибашьра ҟалаанӡа, абаҳча аекспонатқәа рҿы иҟан 5000 хкы рҟынӡа аҵиаақәа рформақәеи рыхкқәеи, 350 хкы аоранжереиатә ҵиаақәа, 50 хкы аӡтәы ҵиаақәа, 1500 хкы аҵла-ҵиаақәеи. Аибашьраан 30% аҵла-ҵиаақәеи, 80–85% аҳаскьынтәқәеи (ашәҭқәагьы уахь иналаҵаны), 100% ашәҭқәа рыхкқәа, 90–95% анышә иаҭаз аҵиаақәа реиҭашьақәыргылара залымшо иԥхасҭатәын. Аибашьра ашьҭахьҵәҟьа абаҳча аусзуҩцәа аҵиаақәа реизгареи реиҭашьақәыргылареи иалагеит. Иахьа Аҟәатәи аботаникатә баҳча Аԥсны ахаҿы зырԥшӡо аҭыԥқәа иреиуоуп, акыр зҵазкуа атурист-ҭҵаарадырратә ҭыԥны иҟоуп.
Аԥсны Урыстәыла адҵара – 215
215 шықәса раԥхьа, 1810 шықәса жәабранмза 17 рзы, Урыстәыла Аимператор Александр I инапы аҵаиҩит “Аԥсны Урыстәыла адҵаразы Аманифест”.
Урыстәыла Аԥсны Қырҭтәыла иахәҭакны иазханаҵеит ҳәа ақырҭуа ҭоурыхҩҩцәа аӡәырҩы ирҳәо аҭоурыхтә ҵабырг иаҿагылоит. Аԥсны ахатә ҵакырадгьыл аҟазаара шьақәнарӷәӷәоит 1810 шықәса жәабранмза 17 рзы анапы зҵаҩыз абри аусшәҟәы. “Аманифест” Аԥсны ахатә ҵакыра азхаҵара шьақәзырӷәӷәо усшәҟәуп.
Аԥсны аҳра ауааԥсыра реиҳараҩык амчра аԥсахра ҭынч ирыдыркылеит. Аԥсны аҳра аҷыдарақәа иреиуоуп, Қырҭтәыла еиԥшымкәа, Урыстәыла ианалала ашьҭахь инагӡаны аҳәынҭқарратә ҟазшьа ахьацәымӡыз.
1864 шықәсанӡа Аԥснытәи аҳра автономтә напхгара еиқәнархеит, Кавказ егьырҭ атәылақәа раасҭа акыр аамҭа еиқәханы иҟан. Иҳаҩсыз ҩышә шықәса ирылагӡаны аурыс-аԥсуа еизыҟазаашьақәа рҿы еиуеиԥшым ахҭысқәа ҟалеит, аха Аԥсни Урыстәылеи рыжәларқәа еснагь гәыкалатәи аиҩызара, аиашьара иаша, аҳаҭырқәҵара ҵаула рыбжьан.