Аиҿцәажәара мҩаԥылгеит Нонна Ҭхәазԥҳа
Баӷԥҳа Севим Ҭырқәтәыла Қьиунчес ақыҭа деиуоуп, 75 шықәса лхыҵуеит.
Ҭырқәтәыла Цәыџьаа ҳәа изышьҭоу аԥсуа етнографиатә гәыԥ иаҵанакуа нхоит х-қыҭак рҟны Қьиунчес, Ельмабаҳче, Ҳасандере.
Қьиунчес ақыҭа еиҿызкааз, уа раԥхьа ауаа зыцны инеиз Абаӷбақәа роуп рҳәоит. Баӷӡаа раамсҭацәа Абашьаа роуп рҳәоит. Аамсҭа димамкәан Абаӷба Дзыбаӷбахаӡомызт.
– Шәабдуцәа Абаӷбақәа рахьынтәи арахь раԥхьа иааз дарбану?
– Ара раԥхьа иааз Абаӷба Ислам иоуп рҳәон, даҽа хьӡыкгьы иман, аха исгәалашәом.
– Ислам шәабду иакәу, шәабду иаб иакәу?
– Ислам сабду иаб иоуп. Ислам иԥа сабду Ҳасан ихьӡын. Урҭ еиҳа ихәыҷқәаны арахь иқәнагалеит. Еиԥхьытта иқәхеит цәгьа. Ҳасан иԥа сара саб Ҳаидар ихьӡын.
– Абаӷбақәа уаҳа иабанхо?
– Абаӷбақәа Ҳасандере иҟан, Ельмабаҳче иҟан. Арҭ Цәџьаа ах-қыҭак дара иртәын.
– Ельмабаҳче зыртәаз Абаӷба ихьыӡ жәдыруама?
– Ҭалиҭбеи ихьӡын. Ҳасандере Шьырынбеи дыҟан. Ари аганахь Абаӷбақәа уаҳа џьаргьы инхаӡом. Ҳара Баӷаа ҳаибабоит агәалси агәахәеи рҿы ҳаидгылоуп.
– Арахь шәаара зыхҟьаз ҳәа шәабдуцәа еиҭарҳәооз?
– Шьҭа, аурысқәеи дареи анеилала ҳабдуцәа арахь иаанагеит. Амшын аҿы цәгьа аԥхасҭақәа роугәышьазаап, ирцәыԥсқәаз рацәахеит.
– Анкьа аԥсуара шԥаныҟәыжәгоз, иҟашәҵоз?
– Ҳара ҳандуи ҳабдуи ҳархаанӡам, ус ҳара ахәыҷқәа ҳхала иҳазҳауан. Асас дааир ҳаихаҵгылон, имаҵ ҳуан. Ашьыжьымҭан угылан ужә ыҟазар, уцә ыҟазар рҭыԥ иқәуҵон, ахшхырҵәылыҵ ҟауҵон. Аӡә дааир, сыԥхамшьааит, ҳәаны иулшо ала маҵык изызуп уҳәон. Ҳаԥсуара анцәа иумырӡын, ихазынан, ибзиан. Ҳаргьы иҳалшо ала ак ҟаҳҵақәон.
– Ақыҭаҿы шәанынхоз хныҟәгагас ишәымааз?
– Аԥш ларҵон, ача ларҵон, иаадрыхуан. Иҟаз урҭ роуп ақыҭаҿы. Нас ача аӡлагараҿы илаганы амгьал ҟарҵон, ачаџь ҟарҵон, аҳампал ҟарҵон. Ачаџь шыҟарҵо еиҭасҳәоит уажәы ара. Ҵәыцак азна ахырҵәы ачашыла хәыҷык наҭаны, асодагьы наҭаны иаакәаҳаны иааиҵыхны иҟарҵон. Нас имаҷ-маҷны иаамхны ашә агәылаҵаны, ахәшаҿы иџьны иҟауҵоит. Аҳампал ҳара Цәыџьаа ашә агәылаҵаны иҟаҳҵоит. Аҳампал аԥш шыла ыркәымпылуа иҟарҵон, нас аџьымшьы ршы ҟаҵаны даҽакгьы алырҵон изакәу уажәы исгәалашәом, убри амцаҿы иџьны иагәыларҵон. Аҳалыжәа (ачаҳаржә) ҳара Цәыџьаа амаҭахәеи ҳҳәоит – ахш ахырҵәы ҵәыҵәы налаҵаны иаабжьаҳхуан, нас араӡага иануҭәалоит, ианҵыкәкәалак мышкы инхон, џьыкагьы нақәаҳԥсон, еилшәшәа иҟалон убри аҳалыжәа иагәылаҳҵон.
– Ауҭраҿы иаашәрыхуааз?
– Ауҭраҿы – ауҭраҭых рацәаны иааҳрыхуан, ахәыл, апырпыл, ахәсхәа, аҵыбра, адоматес (апамидор) анаша, аҟәыд, аџыш, аџьымшьы. Апырпыл аныҟалалак, икнаҳҳауан, иҟаԥшьӡа иҟалон, нас аџьыка анаҳхуаз ахәҵәы аамхны аӡыршы иҭаҵаны ианжәлак иааҭыхны аџьыкхыш хәыҷыкгьы наҭаны аџыш, аҵыбра, ахәсхәа, наҭаны аҳаҟьа инықәҵаны, акакангьы хәыҷык налаҵаны аџьыка ҳхуан.
– Аџьыка фатәқәас изышәҭақәооз?
– Аџьыка аҟәыдршьашьы иалаҳҵон, ахәылчаԥа, асыӡбал уҳәа ирацәоуп изаҳҭоз.
Аҟәыд аҟәџьалқәа ирҭаҵаны ауаџьаҟқәа рҟны иаажәуан. Алҩа иамшәырц аҭанақьы аакылҵәаны инақәҳаргылон, ахәаҭақьҳәа ижәуан. Ианжәлакь иҳаршьышьуан, иаҭаху зегьы аҭаны. Ҳара Цәыџьаа аҟәыдршьашьыга ҳамаӡам, мҳаҵәла иаҳчаԥон.
– Аҭыԥҳацәа аҩны иҟаз иҟарҵооз?
– Аҭыԥҳацәа ӡахуан, иқәҵон, иԥон. Аҭыԥҳацәа аӡахра, ақәҵара, аԥара рандуцәа, ма раб иаҳәшьцәа иддырҵон. Иҟасҵап зҳәаз ирҵон. Иззымдыруазгьы ирӡахыр исшәысҵап ҳәа дтәан. Ажәытә ианқәҵоз излаҩуазгьы ыҟаӡамызт. Амҳаҵә абас рхы иаалшьны ақьаад иақәыршәыз иахьыршьуан хәыҷык ианаашлак, ақьаад ианыз асахьа ақәыршә аҿы иҭыҵуан, нас убри ашьҭа днықәланы иқәылҵон. Акасқәа қәырҵон, ақәыршәқәа қәырҵон, ахызаҵҟьақәа, ахчыхҟьақәа, ашьаршьафқәа рганаҿы иаҭаны иҟарҵон. Раԥхьа излаҟарҵақәозгьы маҷын, аха нас излаҟарҵақәоз рацәахеит, ирҵо иалагеит, уи ашьҭахь иқәҵо, иӡахуа, иԥо иаҳа ирацәаҩхеит. Арахәыцгьы маҷмыз, ашкәакәа лымазар, џьара акы еиқәаҵәала иӡахтәызар, ианымԥшырц азыҳәан лчуан ақәгылазар, лқәаб хәыҷ ақәгылазар, аҵаҟа инаҵшьны иаашәны иубо иҟамлааит ҳәаны, убас иӡахуазгьы ыҟан.
– Шәышԥеибабоз, шәышԥеиҭанеиааиуаз?
– Ҳара ҳаԥхьа цәуардынла, ҽыла ицон. Аҭаҳмадцәа аҽы иақәтәан аҳәса хәыҷқәа рышьҭахь игылан ҭымра-ҭымра икәашо иныҟәо ицон. Уажәы ацарақәа мариахеит. Ажәытә ус еиҳа еиҭанеиааиуан. Аҳәсахәыҷқәа рацәак аҽы иақәдыртәаӡомызт. Аԥҳәыс лықәра наӡаны даныҟалалак аҽы дақәдыртәон.
– Аҭаца мҳарақәа ыҟазма, насгьы ишԥаҟарҵоз?
– Аҭаца мҳарақәа ыҟан. Уадак аалырхуан, аԥарда ныкнарҳауан. Цәардаӷәык ыҟан, уа иқәтәон, шьоукгьы ҵаҟа итәон. Нас икәашон, ихәмаруан, ашәа рҳәон. Ацхыбжьон ианеидыҵлак аҭаца лҩызеи лареи ирыцқьаны иԥссаны ашьжьымҭан аӡәы дааиргьы еилажьны ирымбааит ҳәа иҟарҵон. Аҭаца убра дтәанаҵы есыуаха ашәаҳәара акәашара, ахәмарра мҩаԥысуан аҭаца мҳараҿы.
– Шәара шәызмоу ирыжәлои?
– Сара сызмоу Хьрыԥсиԥоуп – Маршьануп. Иареи сареи ҳаибамбаӡакәа ҳҭаацәа леилацәажәан, абра сааит.
– Шәара шәанааи аҭацамҳара ҟарҵама?
– Аиеи, сара санааи аҭацмҳара ҟарҵеит. Аԥарда кнаҳан, аха уа сыҵарымҵаӡеит. Ҳҭаацәа бзианы еибадыруан. Сабдугьы сан лганахьала ара деиуан, Ҳафыз имаҭа лоуп ари аԥарда дыҵаҳамҵааит рҳәан, ақыҭаҿы срыкәахшахааит, рхаҟара ҳаҭыр сықәҵаны сызланагалаз, сызлыҵыз аархәыцын џьабаа сымбаӡеит, ҭацара ҟасымҵаӡеит. Аллаҳ рыхараҭ ирбзиааит урҭгьы.
