Здание репатриации - Sputnik Аҧсны
Арепатриациа
Аԥсадгьыл ахь архынҳәразы аҳәынҭқарратә еилакы аинформациала 11 нызқьҩык рҟынӡа ҳџьынџьуаа Аԥсны атәылауаҩра рымоуп. Рыԥсадгьыл ахь ихынҳәит хә-нызқьҩык рҟынӡа.

Оқтаи Ҷкотуа: ажəытə ҵасқəа анныҟəаҳамга, ҩ-абиҧарак рыла иаҳцəыӡыр алшоит

© Sputnik / Томас ТхайцукОктай Чкотуа
Октай Чкотуа - Sputnik Аҧсны
Анапаҵаҩра
Ҭагалан - ачарақəа ираамҭоуп. Ҭырқəтəыла аԥсуа чара иаҟəныз ажəытə цəеи, Аԥсны ируа аҧсуа чареи злеиԥшыми, рымаӡақəеи ртəы дазааҭгылеит ауажәларратә усзуҩ Окҭаи Ҷкотуа.

Сырма Ашәԥҳа, Sputnik

- Аҧсуаа милаҭк аҳасабала егьырҭ ажəларқəа ҳрыламҩашьо ҳҟазҵо ҳхатə ҷыдарақəа ҳамоуп. Окҭаи, ҳаиҿцəажəараҿы ҳазааҭгыларц сҭахуп ажəытə Ҭырқəтəыла аҧсуа чарақəа шымҩаҧыргоз атəы. Усҟани уажəи аиҭакрақəа рымоума?

— Хымҧада, акырӡа аҽаҧсахит. Зны-зынла уа саныҟо, санақəшəало избалоит, аҧсуа чара амҩаҧгашьа ааигəара зынӡагьы ишыҟам. Еиҳаракгьы ақалақьқəа рҿы ируа ачарақəа, ақыҭақəа рҿы еиҳа еиқəханы иҟоуп, аха ажəытə еиҧш иҟаӡам. Ажəытə аҧсуа чара аура даара акəамаҵамарақəа аман, институт дук иаҩызан.

Молодожены - Sputnik Аҧсны
Ажәа еимырдон: аԥсуаа рҿы аҭаацәара аԥҵара атрадициақәа

- Аҭаацəара аҧызҵарц зыӡбаз арҧыс аҭацаагара аус, ачара аура еиҿикаар шҧакəу? Иарбан ҧҟарақəоу дзықəныҟəоу?

— Ауаҩы ҧҳəыс дааигозар, раҧхьа иҭаацəа, ижəлантə, игəыла-изла иаараҳəаны, дара-дара иааицəажəаны, нас ақыҭауаа рҟынӡа инаргоит. Избанзар, ақыҭауаа амаҵ руроуп, ачарахь иааиуа асасцəа аҧшəма ихала рымаҵ изуӡом. Ианақəшаҳаҭхалак ашьҭахь, аамҭа азҧырҵəон, анаҩс амҩа иқəлон.

- Аҭацаагара шҧаҟаз, маӡалазма — аргамазма?

— Маӡала данаарго ыҟоуп, аргама данаарго ыҟоуп, маӡа-аргама данаарго ыҟоуп. Маӡала анаҳҳəо, аҭыҧҳа лнапы кны мчыла акəӡам иаанаго. Сара уи аҩыза смаҳаӡеит Ҭырқəтəыла. Уи иакəым алҵуан, аӡəгьы ихы иаҭəеишьаӡомызт. Маӡала зысҳəо, рҭаацəа ирзымдыруа, дара еибаҭахханы маӡала дыбналон. Арагьы, ҳаит ҳəа аҭыҧҳа дымҵадырсуеит, нас лҭаацəа лышьҭаланы ицоит, ари аҧсуара зынӡа ианаалаӡом. Иахьсаҳауа, иахьызбо иџьасшьоит. "Иҟашəҵо закəузеи?"-анысҳəалак, уамак расҳəоушəа ргəы иалсуеит.

- Аҧсуаа рҿы амҵарсра шҧаҟаз, ҭыҧс иааннакылоз?

Обручальные кольца - Sputnik Аҧсны
Аҿыхтыга, ма "арҳәацәара": аҭацаагара иацу акәамаҵама

— Аҧсуаа рҿы аҭыҧҳа данымҵадырсуаз, лара лҭынха, лҩыза, лыжəлантəы, ҩыза бзиак длыцны дцон. Дзыццоз зынӡагьы лааигəара дыҟаӡам. Унеишь уааишь ҳəа зарҳəоз ҩнаҭак аҧшəма иҿы днаргон. Аҭаацəарақəа еинаалаанӡа, аҭацамҳара ҳəа убра ддыртəон. Дахьнаргаз аҧшəмагьы длазҵаауеит, ибоит мчыла дааргама, илҭахны даама, маӡалоума, маӡа-аргамоума. Убарҭқəа ааилкааны рҧызбак дишьҭуеит лҭаацəа рахь, "шəыҧҳа сара сҿы дыҟоуп, дызгаз абри иоуп, даазгаз абри иоуп" — ҳəа. Уи нахыс адипломатиатə ҟазшьа аанахəоит, иҩабжьаланы еиндраалоит, абзиахь икылыргоит. Аҭацамҳара мызкы, мызкы инацны ицоит, анаҩс уантəи ддəылганы ачара ахьыруа аҩнаҭахьы днаргоит. Ҳкыҭаҿы шəҭацамҳарак ҟалазар, 90 ҳара ҳаҩнаҭаҿы иҟалеит. Саб ҳқыҭаҿы ҭыпҳак дымҵадырсазар аҭацамҳара ахьыҟалоз ҳара ҳаҩнаҭаҿы акəын рыцҳа пату-ҳаҭыр иқəырҵон, иара иҧсаҭагьы иабон ҳəа сгəы иаанагоит.

- Ҭырқəтəыла, ажəытə имҩаҧыргоз аҧсуа чара шаҟа мшы имҩасуаз?

— Иаҳҳəап, иахьа хəашазар, ахəылбыҽха, ақыҭауаа рыла, агəылацəа рыла иалагон, асабша шьыбжьон ҟалаанӡа егьырҭ ақыҭақəа рҟынтəи аҧсуаа рҽеибаркны ауаа иаауа аауан, урҭ ачараҿы агəашə аҧхьа ианааилак реиҵбы знык-ҩынтə дҩахысуан, инеины ирҧылон аҭацаҩыза лҩызцəа лыцны. Раҧхьа акрырҿарҵоит, акрыддыржəуеит, аҭацаҩызеи дареи еибадыруеит. Анаҩс, ашҭа дуӡӡаҿы егьырҭ иааз рыла еиқəшəоит, уинахыс шəаҳəароуп, кəашароуп, аҕəы алаба иасны имҩаҧыргоит.

- Ачара аишəа шҧадырхиоз?

Отдел этнографии абхазского государственного музея - Sputnik Аҧсны
Амҳаразы ҩ-гәаанагарак

— Аишəархиашьа араҟеи уаҟеи иузеидкылом. Аҧсны аишəа шдырхио еиҧш Ҭырқəтəыла иурхиарц даара абеиара ацзароуп. Уа нас ашьтəа ршьуеит, афатəқəа ҟарҵоит, аха иахмырҟьакəа. Еиҳабык, пату зқəырҵо сасцəақəак ыҟазар, урҭ хазы инаганы абысҭа рзыруеит, ашьтəа рзыршьуеит, ашьтəа иацу акəамаҵама зынӡа даҽакуп. Уи хəҭа-хəҭала досу иаҧхьа иқəуҵо хаз-хазуп. Ахаршə аныҟарҵалак зегьы рыҧшəмарҭақəа алырхуеит. Шаҟаҩ ыҟоу гəаҭаны, иахьақəнагахаша аҩнаҭа аҧшəма дааганы дыддырдыруеит, уи нахыс дара-дара еицуп, рыхьӡ-рыхьымӡҕ зегьы абни аҧшəма инапы иануп, ишахəҭоу еиҧш иныҟəигароуп. Иахьынӡарҭаху иҟоуп, ауха аҧшəмарҭаҿы иҧхьоит. Уагьы ирықəнагазар ашьтəа рзишьроуп, асас дышрыдыркылоу еиҧш убас идикылароуп. Адырҩаҽны, амҽышаҽны еиҭа ачарахь иааиуеит, даҽазнык агəақьҳəа ачара руеит, аҿар еидтəаланы алаф еибырҳəоит, еибадыруеит, еицəажəоит. "Ҿаҧшы" ззырҳəо акы ыҟоуп, уажə ирхашҭит ҳəа. Еикəшаны итəами, иҩагылоит, ҭыҧҳак ааҧхьара лиҭоит, лнапы днасны длатəоит, нас уи даҽаӡəы длыргылоит, ааҧхьара илҭоит, еиҿаҧшуеит, нас ахьӡгьы уантə акəхап ишаауа "Ҿаҧшы". Аисырҭа хəагьы акы ыҟоуп, рнапқəа рыла, ҩыџьа еиҩызцəаны еибарбаны еицыхəмарыр ҟалоит, убри ала маҷк аамҭа ргоит. Нас аҧсуа кəашара иалагаанӡа, Рынна ззырҳəоз даҽа кəашарак ыҟан, адыгцəа рыкəашара Каффе еиҧшуп, уи еиҳа уарааҧсаӡом, нас аҧсуа кəашарахь ииасуан, аҵыхəтəаны рҽааибаркны ашҭа иамкуа, Аураашьа ҟаҵаны, аанда хəыҷык ыҟазар уигьы аарбганы, убас иаарықəныҳəаны еимлысны ицон.

- Ҭырқəтəыла аҭацаҩыза иналыгӡо ароль ҕəҕəоуп, аҧшəмацəа инарҷыданы иааиуа асасцəа лылаҧш рхызароуп. Уи сара хаҭала избахьеит Ҭырқəтəыла аҧсыуа чарак аҟны. Изакə напынҵақəои нас иналыгӡо?

Ажәытә аԥсуа ҩны, Гагра араион - Sputnik Аҧсны
Аҳаҷашь, аҭацамҳара: аԥсуаа рынхашьеи рысасдкылашьеи акәамаҵамақәа

— Ачараҿы иааиз зегьы дырҧылоит, аҧсшəа ралҳəоит, иаҳҳəап аҧсуа кəашара ианыкəашо реимаа рышьырхзар, ршьацəкьарақəа ирықəгыланы икəашоз ахьӡ-аҧша змаз ауаа рацəаҩны иҟамзи, уи иеимаа анишьихлак ицкəашоз аҭыҧҳагьы леимаа лышьылхыр акəын, урҭ иаразнак акəашара ианалгалак рқалҧадқəа ааганы ируҭароуп, иқалҧад шыҟьашьу иеимаақəа ишьеиҵома? Убри инаркны абарҭ акəамаҵамақəа рызегьы аҭацаҩыза лнапы ианын. Иаҳҳəап, акəашара ианалаго аҕəы иамысуеи, алабақəа ҷыдала иҟаҵаны иҟоуп, иааганы аиҳабы иҟынтə дналаганы аффа-ффаҳəа аиҵбы иҟынӡа акака надлыркуеит, ианалгалакгьы лара илыҧхьоит, иҭабуп ҳəа ларҳəоит, илықəныҳəоит, нас алабақəа ааизганы убра ихлыркəшоит. Икəашо еиҳарак лара дрыцкəашароуп. Уа акəашара иалагаз далгароуп, уалаҧаланы, икəашо дықəцаны уара уалагар уи хьымӡҕ дуӡӡоуп, ҟалашьа амаӡам. Уара ухала акəашарахьы унеиргьы ҟалаӡом. Акəашара мҩаҧызго аиҳабы дыҟоуп, уи аиҳабы иҟынтəи дналаганы аиҵбы иҟынӡа инеишьҭаргыланы ааҧхьара риҭоит, даргьы раҧхьа рҽаадырххоит, аха нас иқəланы икəашоит. Егьырҭ аҭыҧхацəагьы бжьаланы лыҧсы лдыршьоит, аха еиҳарак аҭацаҩыза дрыцкəашоит. Ажəытə ршьацəкьарақəа ашьа иагон убриаҟара аџьабаа рбон иахьыкəашоз. Уажəы уиаҟарақəа ыҟам, ачарагьы мышкала еилгоит, амашьынақəа ыҟоуп, лассы ицоит иаауеит, уахынлагьы уиаҟара уаҩ дынхаӡом.

- Аҭаца амҳараҟынтəи аҩныҟа лнагара шҧаҟаз?

— Ажəытə аҭаца данааргоз "Уарадеда" арҳəаны, нас ашҭа данҭаргалоз ахырхəара ҟаҵо, ашьшьыҳəа дныҟəо, наҟ-ааҟ илывагыланы убас ашҭа дҭаргалон. Уадак аҿы днаргон, дцəырҵӡомызт, амаҳə агəылара џьара дцон. Уажəгьы ус иҟоуп, еидтəалаӡом. Аофициаала ашəҟəы ианҭаргало иааивагыларгьы, уинахыс еиҭа рҭыҧқəа рахь ицоит. Амаҳə агəылара дцоит, аҭаца аҩнаҭаҿы уадак аҿы дыҟоуп, рҩызцəа неины уа ирыдтəалоит, ирбоит, ираҳауеит.

Спектакль Софичка в рамках фестиваля искусств Фазиля Искандера Стоянка человека. - Sputnik Аҧсны
Аҭацаагарашәа "Радеда" шыҟалаз

- Ахаршə ахь иаҵанакуеи?

— Досу ишилшоу еиҧш. Ажəытə аҳамҭақəа ааргон, нас досу ихьӡ ҳəаны иааигаз рҳəон, сара аарлаҳəа исгəалашəоит уи, нас иаҟəыҵқəеит. Уажəы еиҳарак ҧароуп инарго.

- Оқтаи, уара Аҧснытəи аҭыҧҳа дунасыҧхеит, ус еиҧш уразҟы уцныҟəеит. Шəара шəчара амҩаҧысшьа угəалауршəарц сҭахуп, иабажəуи?

— Ҭырқəтəыла уажəшьҭа ҳара ақалақь аҿы ҳанхоит. Адаҧазар иаартыз ҭыҧк ыҟан, азалгьы аманы абаҳчагьы аманы. Убри абаҳча ду аҿы сашьеиҳаби сареи ҳчарақəа еицаҳуит, убас еиқəшəеит. Сара аратəи аразҟы ааины иансыдгыла, сашьеиҳаб зынӡагьы игəы иҭаӡамызт, цəгьа иқəыҕəҕəон ҳҭаацəа, аха иаалырҟьаны разҟыла деиқəшəеит, ҳчарақəагь еицаҳуит. Исгəалашəоит, Аҧсны аҳəынҭқаара агерб, афлаг рыдрымкылеи ҧхынгəымза 23 рзы, адырҩаҽны ҳара ачара ҳаман. Уи аҽноуп Владислав Арӡынба иҩызцəеи иареи Сҭампыл ианнеи, урҭ адныҳəалара иҟарҵаз Меџьди Чықəниа днеины ачараҿы ауаа ианреиҳəа ршьапы ихгыланы рнапы еинырҟьеит, ргəы иахəеит. Ари ахҭыс ҟалеит 1992 шықəса рзы.

- Ҭагалара аамҭа ҳҭагылоуп, ачараура иасакьаҳəымҭоуп. Аҧсны аҧсуаа рахь ухы нарханы бжьгаражəас ирауҳəарц иулшои?

Архивное фото. - Sputnik Аҧсны
"Хаҵа имцо Анцәа дҳаумҭан": ахатә ԥсҭазаара ашьақәыргылара иазку аныҳәара

— Ачара гəырҕьароуп. Аха, агəырҕьареи ахырҟьареи анеицылалак даараӡа иакəым алҵуеит. Аҭаца данаарго избоит, аҿар рхала мацара иаужьны амҩа ранҵара иашаӡам. Ааигəа Ашəба ҧсыуа хаҵак убас сеиҳəеит: "Пицунда сцон, Бзыҧ ацҳаҿы сааҭыбжак аҟара агылара ҳақəшəеит, ҳзымныҟəаӡеит. Ацҳа агəҭаҵəҟьа аҭаца даазгоз аҿар акəашара иаҿуп, автоматқəа рыла ахысра иаҿуп, абарҭ ҳрывсны ҳзымцаӡеит" — ҳəа. Ари ҧсыуараӡам. Ажəытə аҭаца данааргоз еиҳабык дрыцын, ишахəҭоу еиҧш аҧсуаҵас рхы мҩаҧыргон, урҭқəа маҷк иаҳцəыӡызшəа сгəы иабоит ара. Убри ҳазыхынҳəыроуп. Ачарақəа рҿгьы аҧсуа ичыс, ичеиџьыка еилкаауп, уинахыс саҧхьа иааганы иқəуҵаз, уи сара ҳаҭыр сықəҵара акəӡам, сҿаҧхьа аҽырбароуп иаанаго. Схы здыруазар аишəа слахыҵны сцоит, учеиџьыка уара уалаҽырба ҳəа. Ауаҩы ихы хəыҷны ианибо убри изцəырнаго арыцҳарақəа роуп ари. Зхы пату ақəызҵо ауаҩы амазарала иҽырбара аҭахӡам. Иара ихаҭа изеилкаауазар иаҳаҭыр ланарҟəуеит. Ҳара иацы аибашьра иалҵыз ҳауп. Ҩнаҭак аҿы 70-ҩык ауаа ҳанхон, чак ҳаур аарлаҳəа иаҳфон. Аблокада ҳанҭагылаз аамҭазы аӡəгьы иаҳҳəаӡом, ҳаҧсацəами нас, ҳхы шьҭыхны иаҳкуп акəымзар, маҷ агəаҟра ҳхаҳгама? Ҳара ҳеиҧш миллиардла ауаа адунеи иқəуп. Ҧыҭкгьы унаҧшааҧшроуп, уаҕрамгылароуп ҳазшаз иуиҭаз, ҳаҭыр ақəуҵароуп. Ҳара иаҳфаз аасҭа жəантə еиҳаны иҧхасҭаҳтəуеит.

Асаби - Sputnik Аҧсны
Анра анасыԥ: ахшара дызмауа аԥҳәыс лыцхраара иадҳәалоу ақьабзқәа

Убри аҩыза аҭагылазаашьа ҳамоума? Урыстəыла ҳацхраандаз ҳəа ҳнапы аартны уахь ҳхьаҧшуа ҳаҟоупеи, ҳəынҭқаррак ҳацхраауеит, арахь ҳара адунеи зегьы ҳрыцхраауашəа ҳхы мҩаҧаҳгоит. Зны-зынла аилкаара даара исцəыуадаҩуп. Ари ҳара иҽеиу акахьы ҳкылнагаӡом. Аԥсуа ихəы даҭəҳəаны ифон рымҳəои, уи деигӡан акəӡам, изыҧсоу идыруан, ихы ҳаҭыр ақəиҵон, ҳазшазгьы ҳаҭыр иқəиҵон, иаҭəеишьаз ҳаҭыр ақəиҵон. Абарҭқəа рызегьы ҳрызхəыцроуп. Ашхырцəаҕь аҭра ишыҭҟьаз еиҧш, досу иааиҭаху ҟаиҵо, харантə иҧшуа ауаҩы ҳтəашьа-ҳгылашьа, ҳхымҩаҧгашьала даҧсыуоуп изымҳəозар, ԥхашьарахеит. Ақалақь агəҭа аҟəырҟəырҳəа ухысуа уқəлар ҟалоума? Уи амашəыр ахҟьар алшоит, егьыҟалахьеит. Ауаҩы ихала ихы дазхəыцроуп, ихдырра ыҟазароуп, генетикала иҳалазароуп убри. Аамҭа кьаҿк ала иаҳцəыӡыртə ишҧаҟалеи, убри џьасшьоит. Ажəытə ҵасқəа ҳара ҳажəлар зқьышықəсала еихарҳаз аҵасқəа ракəын. Зқьышықəсала еихарҳаз, ҩабиҧарак рыла иуцəыӡыр алшоит. Нас зқьышықəса еиҭа иаҭаххоит иаҧуҵарц азы. Уи азы иҳамоу ҳахӡыӡаароуп, иҳахьчароуп, иныҟəаҳгароуп. Имыцхəу, иҳазныҟəымгоу, ԥыҭк ажəытəра иагаз акы ыҟазар, уигь ҳарҿыцроуп, еихаҳҳароуп, аҧсуара ианаало иҟаҳҵаруп.

Ажәабжьқәа зегьы
0