https://sputnik-abkhazia.info/20240629/akhary-sybal-akharyrshla-achayr-akhari-akharlykhei-irykhaany-1051439867.html
"Ахарҵәы сыӡбал, ахарҵәыршла, ачаҩыр": ахарҵәи ахарҵәлыхқәеи ирыхҳәааны
"Ахарҵәы сыӡбал, ахарҵәыршла, ачаҩыр": ахарҵәи ахарҵәлыхқәеи ирыхҳәааны
Sputnik Аҧсны
Аԥсуа кҿаҩра зырбеиаз ахарҵәи уи иалҵуа ахарҵәлыхқәеи ирызкны аматериал ҳадылгалоит Аԥсуаҭҵааратә институт афольклортә лабораториа аусзуҩ Сусанна Ҭаниаԥҳа. 29.06.2024, Sputnik Аҧсны
2024-06-29T09:23+0300
2024-06-29T09:23+0300
2024-06-29T09:23+0300
аԥсны
жәлар рдоуҳа
аԥсны
https://cdnn1.img.sputnik-abkhazia.info/img/102176/80/1021768027_0:83:1280:803_1920x0_80_0_0_6e8aec61513acecd4192db7f41e83b82.jpg
Аԥсуа цыфақәа реилазаараҿ аҭыԥ лыԥшаах ааныркылоит ахш лыхқәа. Ахш иалҵуеит афатә замана – ахарҵәы ("ахырҵәы" ҳәагьы азырҳәоит). Ажәлар разгәаҭарақәа руак ишаҳәо ала ааԥын, ахарҵәы зныкгьы иумфаӡакәа ушыҟоу, ашьыжь уҩны ахыбра ажәҵыс ныҵԥраар, ахырҵәы угхоит, ахш-хырҵәы уцәмаҷхоит ҳәа иԥхьаӡан.Ахарҵәы ауаҩы ица аусура акырӡа иазеиӷьуп. Ахарҵәы ахкқәа иреиуоуп: аџьмахарҵәы, ажәхарҵәы, акамбашьхарҵәы. Урҭ ахкқәа инарылукаауеит акамбашьхарҵәы. Акамбашь хшы иалху ахарҵәы даараӡа ижәпахоит, ауаҩы игәы арҭәуеит. Ажәпара хырҽразы акамбашь хши ажә хши еилаҭәаны ахарҵәы аныҟарҵогьы ыҟоуп.Рҭаацәа ахарҵәы рыгымхарц, ианынҵәо аламҭалазы аҿыц ҟарҵаратәы аҳәса еснагь ахааҵа (урыс бызшәала "закваска") ҭарҵәахуеит. Ахарҵәы аҟаҵара иадҳәалоу ажәақәоуп: ахарҵәы аҵәрынҵара, ахарҵәы арҵәра.Ахарҵәы арҵәраан ахш бзианы еиларштәуп. Нас ҳамҭакы инықәыргыланы, анацәкьыс иачҳаратәы ианыҟалалак, ахааҵа аҭаны, аԥхарра ацәымцаратәы иҭаҳәҳәаны иқәдыргылоит. Ахааҵа иакаанӡа ус иаанрыжьуеит. Ахарҵәы анҵәлак, ахьшәашәарахь иԥхьаркуеит.Ахарҵәлыхқәеи урҭ рыхкқәеиДук аџьабаа мбакәа, иааинырсланы иҟауҵо фатәуп ахарҵәы сыӡбал. Ахырҵәы аџьыкхыши аџьыкҵәаҵәеи наҭаны, аххыла алаԥсаны, абри зегьы ааилырхны ахырҵәы сыӡбал алырхуеит.Аԥхынтәи ашоурақәа раан аԥсуаа ахырҵәы иалхны аӡба хызҽуа арыжәтә ҟарҵон. Ахарҵәы аӡы хьшәашәа алаҭәаны ахарҵәыӡҩа алырхуан.Ари аҩыза арыжәтә уархьшәашәоит, аӡбашра хнаҽуеит. Ахарҵәыӡҩа даҽакала "ахарҵәыршла", "аӡышла", "аӡыршла" ҳәа азырҳәоит.Аԥхынра ианҭалалак, ашоурақәа аныӷәӷәахалак ԥсы зхоу зегьы амра ацәылара рцәыцәгьоуп. Амра ашыразы арахәгьы ишахәҭоу изыҳәӡом, ашәшьырақәа рахь рҽыԥхьаркуеит, убри аҟнытә рхьара иагрыжьуеит. Ԥыхьа, ахьара анмаҷыз аамҭазы ахарҵәи, ахаҷеи, ашәаӡа рпыҵи, аџьыкхыш рыҭаны, аҳаҭа илҭаҵаны, ахы ҿаҳәаны амца инахакнаҳаны ачаҩыр ҟарҵон. Ԥыҭрак ашьҭахь иҩҭыганы, рхәы иалаҵаны ирфон. Уажәы ачаҩыр ҟазҵо шамахамзар имаҷуп.Ахарҵәы еиуеиԥшым ачысхкқәа: ачашә, аилаџь, ачаҳаржә, ахәажәақәа ирыдкыланы ирфоит.Ахарҵәи жәлар рмедицинеиАхарҵәи алафиАԥсны даараӡа имаҷуп еицырдыруаз алафҳәаҩ, ажәабжьҳәаҩ Чагә Чаҵә иӡбахә змаҳац. Аччаԥшь згым илаф хҭысқәа руак абра ишәзаазгарц сҭахәуп:"Чаҵә Чагә мҩакы дықәын, данааԥса, иԥсы неиҭеикразы џьара днымҩахыҵит. Аԥшәмаԥҳәыс лысас ихәы ак агымкәа ицәырылгеит. Аха астол мҳаҵәк ыҵаршәзаарын, иаашьҭылхын, ампахьшьы нахьшьны, имыӡәӡәаӡакәа, ахарҵәы зынны асас изықәлыргылаз асаан инхылҵеит.Чагә амҳаҵә зхыршәлаз ахырҵәы даламкьысӡеит. Ашәи абысҭеи ааизирхан, иҭабуп ҳәа ахҳәаауа дҩагылеит. Нас амҳаҵә аанихын, ичабра нахьшьшәа иааирыцқьан, астол аҵаҟа иахьыҵаршәыз инаган инышьҭеиҵеит.Иџьашьо, лыгәгьы иаалсны, аха акгьы мҳәакәа лысас днеизыԥшит аԥшәмаԥҳәыс.– Ҩнаҭацыԥхьаӡа уахьнеилак улаԥш иҵашәо зегьы ҭыԥк-ҭыԥк рыҭоуп. Абраҟагьы убас акәхап. Амҳаҵә абра ишьҭан, аҭыԥ аҟны ишьҭасҵеит, - иҳәеит Чагә".
https://sputnik-abkhazia.info/20200531/Kharala-umaanamkharts-abaraara-mtsarts-arakhaaara-iadalou-azhlar-razgaaraak-1030237538.html
https://sputnik-abkhazia.info/20220618/asa-kakal---aasa-ialou-abziaraei-aasa-sybali-1039528271.html
https://sputnik-abkhazia.info/20210529/Itraditsiatu-asua-chyskhka-akatslykh-akhsha-akhyzhla-abaaaty-1032483833.html
Sputnik Аҧсны
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
2024
Сусанна Ҭаниаԥҳа
https://cdnn1.img.sputnik-abkhazia.info/img/07e5/04/09/1032182915_625:0:2361:1736_100x100_80_0_0_20fdbae083b5d4c73ddeaa0f8d48a43b.jpg
Сусанна Ҭаниаԥҳа
https://cdnn1.img.sputnik-abkhazia.info/img/07e5/04/09/1032182915_625:0:2361:1736_100x100_80_0_0_20fdbae083b5d4c73ddeaa0f8d48a43b.jpg
Ажәабжьқәа
ab_AB
Sputnik Аҧсны
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Sputnik Аҧсны
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Сусанна Ҭаниаԥҳа
https://cdnn1.img.sputnik-abkhazia.info/img/07e5/04/09/1032182915_625:0:2361:1736_100x100_80_0_0_20fdbae083b5d4c73ddeaa0f8d48a43b.jpg
жәлар рдоуҳа, аԥсны
"Ахарҵәы сыӡбал, ахарҵәыршла, ачаҩыр": ахарҵәи ахарҵәлыхқәеи ирыхҳәааны
Сусанна Ҭаниаԥҳа
Аԥсуаҭҵааратә институт афольклортә лабораториа аусзуҩ
Аԥсуа кҿаҩра зырбеиаз ахарҵәи уи иалҵуа ахарҵәлыхқәеи ирызкны аматериал ҳадылгалоит Аԥсуаҭҵааратә институт афольклортә лабораториа аусзуҩ Сусанна Ҭаниаԥҳа.
Аԥсуа цыфақәа реилазаараҿ аҭыԥ лыԥшаах ааныркылоит ахш лыхқәа. Ахш иалҵуеит афатә замана – ахарҵәы ("ахырҵәы" ҳәагьы азырҳәоит). Ажәлар разгәаҭарақәа руак ишаҳәо ала ааԥын, ахарҵәы зныкгьы иумфаӡакәа ушыҟоу, ашьыжь уҩны ахыбра ажәҵыс ныҵԥраар, ахырҵәы угхоит, ахш-хырҵәы уцәмаҷхоит ҳәа иԥхьаӡан.
Ахарҵәы ауаҩы ица аусура акырӡа иазеиӷьуп. Ахарҵәы ахкқәа иреиуоуп: аџьмахарҵәы, ажәхарҵәы, акамбашьхарҵәы. Урҭ ахкқәа инарылукаауеит акамбашьхарҵәы. Акамбашь хшы иалху ахарҵәы даараӡа ижәпахоит, ауаҩы игәы арҭәуеит. Ажәпара хырҽразы акамбашь хши ажә хши еилаҭәаны ахарҵәы аныҟарҵогьы ыҟоуп.
Рҭаацәа ахарҵәы рыгымхарц, ианынҵәо аламҭалазы аҿыц ҟарҵаратәы аҳәса еснагь ахааҵа (урыс бызшәала "закваска") ҭарҵәахуеит. Ахарҵәы аҟаҵара иадҳәалоу ажәақәоуп: ахарҵәы аҵәрынҵара, ахарҵәы арҵәра.
Ахарҵәы арҵәраан ахш бзианы еиларштәуп. Нас ҳамҭакы инықәыргыланы, анацәкьыс иачҳаратәы ианыҟалалак, ахааҵа аҭаны, аԥхарра ацәымцаратәы иҭаҳәҳәаны иқәдыргылоит. Ахааҵа иакаанӡа ус иаанрыжьуеит. Ахарҵәы анҵәлак, ахьшәашәарахь иԥхьаркуеит.
Ахарҵәлыхқәеи урҭ рыхкқәеи
Дук аџьабаа мбакәа, иааинырсланы иҟауҵо фатәуп ахарҵәы сыӡбал. Ахырҵәы аџьыкхыши аџьыкҵәаҵәеи наҭаны, аххыла алаԥсаны, абри зегьы ааилырхны ахырҵәы сыӡбал алырхуеит.
Аԥхынтәи ашоурақәа раан аԥсуаа ахырҵәы иалхны аӡба хызҽуа арыжәтә ҟарҵон. Ахарҵәы аӡы хьшәашәа алаҭәаны ахарҵәыӡҩа алырхуан.
Ари аҩыза арыжәтә уархьшәашәоит, аӡбашра хнаҽуеит. Ахарҵәыӡҩа даҽакала "ахарҵәыршла", "аӡышла", "аӡыршла" ҳәа азырҳәоит.
Аԥхынра ианҭалалак, ашоурақәа аныӷәӷәахалак ԥсы зхоу зегьы амра ацәылара рцәыцәгьоуп. Амра ашыразы арахәгьы ишахәҭоу изыҳәӡом, ашәшьырақәа рахь рҽыԥхьаркуеит, убри аҟнытә рхьара иагрыжьуеит. Ԥыхьа, ахьара анмаҷыз аамҭазы ахарҵәи, ахаҷеи, ашәаӡа рпыҵи, аџьыкхыш рыҭаны, аҳаҭа илҭаҵаны, ахы ҿаҳәаны амца инахакнаҳаны ачаҩыр ҟарҵон. Ԥыҭрак ашьҭахь иҩҭыганы, рхәы иалаҵаны ирфон. Уажәы ачаҩыр ҟазҵо шамахамзар имаҷуп.
Ахарҵәы еиуеиԥшым ачысхкқәа: ачашә, аилаџь, ачаҳаржә, ахәажәақәа ирыдкыланы ирфоит.
Ауаҩы амра данабыллак, ицәа бызбызуа, ихьуа далагоит. Убысҟан иблыз аҭыԥқәа ахьаа ахҽра, архьшәашәара азыҳәа ахарҵәы лхьыршьуеит.
Ажәытәан аҳәса рцәа дыршкәакәаразы иҟарҵоз иреиуан: ахарҵәы (еиҳарак аџьма харҵәы) маҷк ашьаб алаԥсаны иааиларҩынтны ирҿыршьуан. Ԥыҭк ианалабалак ашьҭахь хшла рхы-рҿы рыӡәӡәон, анаҩс идырбон.
Жәлар рмедицинаҟны ахарҵәы ашьапчразы ихәшәуп ҳәа иԥхьаӡан. Ршьапқәа ахьыбызбызуаз ахарҵәы жәпаны иахьыршәуан, ианадҩалалак, ирыӡәӡәон.
Ауаҩы ашьхыц ма ашхырцәаӷь аницҳалак, иахьицҳаз аҭыԥ ашҳам алхны ахарҵәы хьшәашәа ахьыршьуан. Ианалабалак, дырҩеигь иахьыршьуан. Ахарҵәы ашҳам ахьалалаз аҭыԥ ачра ааннакылон, ахьаа хнаҽуан.
Аԥсны даараӡа имаҷуп еицырдыруаз алафҳәаҩ, ажәабжьҳәаҩ Чагә Чаҵә иӡбахә змаҳац. Аччаԥшь згым илаф хҭысқәа руак абра ишәзаазгарц сҭахәуп:
"Чаҵә Чагә мҩакы дықәын, данааԥса, иԥсы неиҭеикразы џьара днымҩахыҵит. Аԥшәмаԥҳәыс лысас ихәы ак агымкәа ицәырылгеит. Аха астол мҳаҵәк ыҵаршәзаарын, иаашьҭылхын, ампахьшьы нахьшьны, имыӡәӡәаӡакәа, ахарҵәы зынны асас изықәлыргылаз асаан инхылҵеит.
Чагә амҳаҵә зхыршәлаз ахырҵәы даламкьысӡеит. Ашәи абысҭеи ааизирхан, иҭабуп ҳәа ахҳәаауа дҩагылеит. Нас амҳаҵә аанихын, ичабра нахьшьшәа иааирыцқьан, астол аҵаҟа иахьыҵаршәыз инаган инышьҭеиҵеит.
Иџьашьо, лыгәгьы иаалсны, аха акгьы мҳәакәа лысас днеизыԥшит аԥшәмаԥҳәыс.
– Ҩнаҭацыԥхьаӡа уахьнеилак улаԥш иҵашәо зегьы ҭыԥк-ҭыԥк рыҭоуп. Абраҟагьы убас акәхап. Амҳаҵә абра ишьҭан, аҭыԥ аҟны ишьҭасҵеит, - иҳәеит Чагә".
