Гагратәи абааши Сухум-Калеии шәышықәсеи бжаки раԥхьа ирсахьаз иахьатәи ауаа идирбаразы ҳкорреспондент Владимир Бегунов еидикылеит асахьақәеи аҭыхымҭақәеи.
Гагратәи абааш изныкымкәа иеилаԥырыххаахьан, изныкымкәагьы еиҭашьақәдыргылахьан. 1940 шықәсазтәи аӡхыҵраан иҵшәаан. Иахьазы иара ажәытә сахьа еилукаауаҳәа иҟоу маҷӡоуп. Иара зеиԥшраз атәы зҳәо ҳәа иҟоу Никанор Чернецов иҭыхымҭа "Крепость Гагра в Абхазии" заҵәык ауп. Иара ҭыхын 1837 шықәса рзы. XIX ашәышықәсазы Никанор Григори-иԥа еицырдыруа сахьаҭыхыҩны дшьан. Иара иашьа Григори иакәзаргьы дсахьаҭыхҩын.
,
Никанор Чернецови Пушкини аиҩызара рыбжьан. Иара ирҿиамҭа "Дарьяльское ущелье" (1832ш.) Александр Сергеи-иԥа икабинет аҟны ихшьын. Чернецов имоуп иара убасгьы аҽа ҩ-ҭыхымҭак Аԥсны иазку. Руак аҟны Гагратәи абааш убарҭоуп, аҩбатәи аҟны Гәдоуҭатәи абаа аилабгарақәа.
Иара убасгьы Аԥсны иаҭаахьан Илларион Прианишников, Николаи Иарошенко, аха урҭ ара ҭыхымҭақәа ҳәа акгьы ҟарымҵеит. Репин Аԥсны иҟазаара акәзар алегендақәа ахылҿиаан иҟоуп. Еиҭарҳәоит Репин ара иҟазаараан аҭыԥантәи анхаҩы Бида Чхамалиеи иареи еибадырит ҳәа. Бида исахьақәагьы ҩба ҭихит ҳәа. Руак зсахьа ҭихыз ииҭеит, егьи ихазы иааникылеит. Руак 1942 шықәса рзы иӡит, егьи Финлиандиа ахатәы коллекциаҟны иҵәахуп ҳәа еиҭарҳәоит.
Репин Аԥсны иҟазаара атәы зҳәо ҳәа иҟоу исалам шәҟәқәа рҟны иуԥыло ацәаҳәақәа роуп: "Аҟәа даара исгәаԥхеит. Исҭахын адгьыл аасхәарц, аха акыр ихарацәоуп" ҳәа.
Аҟәа адгьыл ҽыҭ аахәара иҭахын "Апофеоз войны" автор Васили Верешьчагингьы. Уи Алада Ешыра адгьыл аахәаны аҩн хәыҷы ҭаиргылеит, арахь лассы-лассы дшымаалозгьы. Аԥсны усҟантәи аамҭақәа рзы рацәак ауаа ирыҿхасырҭамызт. Ацара-аара уадаҩын.
Аивазовски ирҿиамҭа "Аурыс ескадра Аԥсны аҟәара аҟны", 1840 шықәса рзы иҭыхын. Асахьа иаҵаҩу ахьӡ акәымзар, иҭыху аҭыԥгьы удырыртә иҟам. Иара ианыԥшуа амшын иачхынгылоу ашьхақәеи аԥшаҳәа зҽавак инеиуа аӷбақәа реишьҭагылеи роуп.
XIX ашәышықәса иаҵанакуа Аҟәа асахьақәа ҩба ҳзынрыжьит Петр Верешьчагини Лев Лагориои. Рыҩбагь рҟны иубарҭоуп зрадқәа кахәхәо акипарисқәа. Лагорио иҭыхымҭа 1873 шықәса ҳәа арыцхә аҵагылоуп, Верешьчагин иҭыхымҭа 1870 шықәса ҳәа аҵаҩуп.
ХХ ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны ицәырҵит афотоҭыхымҭақәа. Урҭ рылшарала иахьа иаабартә иҟоуп урҭ ашықәсқәа ирыҵаркуа Аԥсны. XIX ашәышықәса иаҵанакуа апеизажқәа ракәзар иахьаҳзаанхаз рацәак хыԥхьаӡарала ирацәам асахьақәа рҟноуп.
