Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Иарбанзаалак аныҳәа - ари ауаҩы икультура аазырԥшуа азеиԥш ҵакы змоу уаажәларратә актуп. Аныҳәақәа зегьы ирыцуп урҭ иузырҟәымҭхо рхатәы ҟазшьақәа. Аныҳәақәа рҟны аԥхьа игылоуп аишәа архиара, аидтәалара. Убас, ааԥын аԥсабара аҿыхара аума, ҭагалантәи аҽаҩра ақәныҳәара аума, аԥхынтәи амш алыԥха аума традициатә қьабзла имҩаԥыргоит. Аӡынтәи аныҳәарақәагьы урҭ ирылхәдаам.
Аӡын Ашықәс ҿыц аныҳәа амҩаԥгара ааҩс Қьырса ныҳәа азгәаҭаранӡа ауа-агәыцхәы, агәыла-азла еиҭанеиааиуеит. Аиҭанеиааира - ари аныҳәа иахәҭаку қьабзуп. Қьырса ныҳәа аҽназы ари аиҭанеиааира аҵакы еиҳагьы аҽарӷәӷәоит. Араҟа еилалоит амифологиатәи адинхаҵаратәи дунеихәаԥшрақәа. Амифологиатә ҵакыла Қьырса ныҳәазы ихадароуп амра агылара – амра аира аҵакы, уи иадҳәалоу ақьабзқәагьы мҩаԥыргоит Амра анцәахәы ихьӡала.
Адинхәаԥшратә знеишьала акәзаргьы, Иаса Қьырса иира амра ахаҭа аира иадыркылоит: "адоуҳатә лашара адунеи ақәлара". Ари аҽны ауаа еиҭанеиааиуеит, Қьырса иира еигәырӷьоит, ажәабжь бзиа аҩнаҭақәа рахь иаазго ахәыҷқәа аҳамҭақәа рзыршоит, игәырӷьоит. Ари аҩыза аиҭанеиааира ахәыҷқәеи аиҳабацәеи реизыҟазаашьа аанарԥшуеит, иара убас ахәыҷқәа абзазаратә ус ралархәра. Уи ианыԥшуеит абзазаратә культура.
Аиҳабацәа уанразҵаауа аиҭанеиааира ҵакыс иамои ҳәа, аҭак ҟарҵоит абас: "Ишԥабзиаз аамҭақәа, ақыҭа зегьы ҳалсуан ҳаибархәмаруа, ҳаччо, алаф ҳҳәон, ҩнаҭацыԥхьаӡа ҳнеиуан, ирыдаҳныҳәалон, нас дара аҳамҭақәа ҳарҭон: ахаа, ашәыр, аконфеҭ. Уажәы ҳаилахоуп, аха ҳамам, ҳаашьоит".
Аиҭанеиааира аҵакы аидныҳәалара, ауа-аҭахы реибабара адагьы иаҵоуп ахатәы магиатә ҵакы. Уи иаанарԥшуеит зыбзазара аку ауаа реилахәыра. Иара убри адагьы, ишдыру еиԥш, Қьырса аныҳәа аҽны инаркны амш ацлара иалагоит (уаанӡа, ԥхынҷкәын 25 инаркны ари аҽнынӡа амши аҵхи еиҟаран), убри азын ауаа амш лашара гәырӷьарыла, еиҭанеиааирыла иаԥылоит.
Қьырса ныҳәа ашьҭахь ажьырныҳәа азгәаҭара аҽазыҟаҵара иалагоит, аиҳаракгьы ажьира амаа зку аныҳәаҩ доуҳалатәи аҽрыцқьара аетап дахысуеит.
Аиҭанеиааира иаанарԥшуеит агәыла-азла реизыҟазаашьа. Арҭ амшқәа рзы досу дара ргәы зызҭоу иҿоуп иахьнеиуа-иахьааиуа, ҽааныбзиала ҳәа еидныҳәало аҳамҭақәа еимырдоит. Ас еиԥш ала аиҭанеиааира аҭаацәара-бзазаратә культура акқәа шьақәзыргыло иреиуоуп.
Иазгәаҭатәуп, аиҭанеиааира аритуал егьырҭ ақьабз хкқәа рҿгьы ишуԥыло. Уи еиуеиԥшым аныҳәарақәа ирыхәҭаку елементуп. Иара шьақәгылоуп адныҳәалара ҟазҵои аҭак изҭои рныҳәаныԥхьатә диалог ала. Ҿырԥштәыс иааҳгап ашықәс ҿыцазтәи адныҳәалара:
"Ҽааныбзиала! – Ҽаангьы, цахәгьы Анцәа унаишьҭааит!"
"Ҽааны рҳәонаҵы шәагымзааит! – Ҽааныбзиала, мышьҭабзиала ҳҭалааит!"
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
-
Х-дунеик еимаздо: аԥсаӡ аҵаки уи архиашьеи аԥсуаа рдунеихәаԥшышьала
-
Амзартә рыцхә иадҳәалам – еиҭаҵуа аныҳәақәа
-
"Счеиџьыка уаӷрамгылан": аишәаҿы ахымҩаԥгашьа аетикет
