"Аԥсны зыхьчоз срылагылан…": Вахтанг Цыгәба иҿцәажәара

© Foto / из архива семьи ЦугбаВахтанг Цугба
Вахтанг Цугба  - Sputnik Аҧсны, 1920, 10.02.2023
Анапаҵаҩра
Жәабранмза 10 рзы 70 шықәса ихыҵит Аԥсны Ар аинрал-маиор, Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьра иалахәыз Вахтанг Закан-иԥа Цыгәба. Ааигәа уи иҿцәажәара мҩаԥигеит ашәҟәыҩҩы Анатоли Лагәлаа.
Сара иахьа сиҭоуп, Аԥсны аԥсуа-ақырҭуа еибашьра ианналага, ҳаи анырҳәа, раԥхьаӡатәи амшқәа инадыркны забџьар шьҭыԥаан, Аҟәа Ацҳа Ҟаԥшь аҟны аӷа иҿагылаз, Аԥсны Арбџьарқәа раинрал-маиор, Вахтанг Закан иԥа Цыгәба. Аиашаз, ари ауаҩ бзиеи сареи аибашьра иалагаанӡа 1985 ш. рзы Москва имҩаԥысуаз аҿар Жәларбжьаратәи рфестиваль ҳаицалахәын Аԥснынтәи. Уиаахыс ҳаибадыруан, ҳаҭыр дугьы ҳзеилан, аха уажә ааигәа календарк аҿы 70 шықәса ихыҵуеит ҳәа санаԥхьа, даара иааџьасшьеит, иагьысыӡбеит, азҵаарақәа иқәмыԥсакәа, ихаҭа гәата-бӷата иацәажәара зегьы анысҵарц.
Иааит уи амшгьы, аинрал-маиор Аҟәа иҩны ашҭа ԥшӡаҿы ицәажәара ахы икит абас, саргьы даанымкылаӡакәа, ишырҳәо еиԥш, зныктәи ақәыԥсычҳарала ииҳәоз зегьы анысҵеит…

Сиирамш аҭоурых

Сара сиит 70 шықәса раԥхьа Аацы ақыҭан, Гәдоуҭа араион Закан Цыгәба иҭаацәараҿы. Аха стәылауаҩшәҟәы иану арыцхә — февраль 10 ииашаны иарбаӡам. Иҵабыргыҵәҟьоу ианар 29 ауп. Уи атәы зҳәо адырга-нҵамҭа саниз снапы иахарҵаз уажәыгьы аҩны иҳамоуп. Аха адокумент иаҳәо ҟауҵалароуп азы, сымшира февраль иақәшәоит.
Уи зыхьҟьаз саргьы исыздыруам, дара сызхылҵызгьы ирыздыруамызт. Урҭ арыцхәқәа дара-дара 12 мшы роуп ирыбжьоу, аусҳәарҭаҿы акы рцәеилагазар акәхап. Февраль 10, знызаҵәык ауп сыԥсҭазаараҿы ианазгәасҭахьоу. Уи шыҟалазгьы абасоуп. Ҳазлацәажәо амш аҽны, 1982 шықәса рзы сыҟан Куба, уи аҳҭнықалақь Гавана ауп усгьы. Ҳаӷба 600-ҩык инареиҳаны, СССР иалаз ареспубликақәа зегьы рҟынтә, акомҿареидгыла аусзуҩцәа ҳакәын.
Ус, сгәысҽанӡамкәа, аӷба иақәгылаз аҩнуҵҟатәи арадиоефир ала абас еиԥш иҟаз алаҳәара дәықәҵан: "Добрый день, дорогие друзья. Сегодня вместе с нами находится представитель солнечной Абхазии, освобожденный секретарь комитета комсомола Абхазского государственного университета им. А. М. Горького Цугба Вахтанг Заканович, которому исполнилось 29 лет. Давайте все дружно поздравим его аплодисментами!".
Анапеинҟьабжь 2—3 минуҭ ицон еихсыӷьрак ҟамҵакәа. Азныказы сааилауаҭырын, аха иаразнак исгәалашәеит стәылауаҩшәҟәы ианыз арыцхә. Усҟантәи аамҭаз ас иҟоу ахҭыс хылаԥшрада иаанхар руазма! Уи ауха, иҳацыз ЦК ВЛ КСМ ахаҭарнакцәа алархәны имҩаԥган хашҭра зқәым сара сзын агәырӷьаратә хәылԥазы.
Насгьы, сымш ира иазку даҽа жәабжьк уасҳәоит, Анатоли, уи сани сандуи рҟынтә исаҳахьан. Сныҳәара амш аҿҳәара иарҭаз, цас иаузшәа, И. В. Сталин иԥсра март 5 иақәшәазаап. Уи заҳаз саб иашьа еиҳаб, Миша Мықьҭаҭ-иԥа, апартиа Гәдоуҭатәи араиком аҿы аус зуаз, дкылҟьа дааит Аацы, иагьреиҳәеит иҟалаз ахҭыс, ргәы рҽаниҵеит аҩны иҟаз зегьы, шәаҳәареи-кәашареи ҟалашьа шрымам. Аныҳәара ахырԥара азҵаарагьы цәырҵзаарын, аха санду, ҵасӡам лҳәан, зынӡа иаалымуит. Аӡәгьы дымгәаараз, даалафны Сталин сара дызбап лҳәазаап!..
© Foto / из архива семьи ЦугбаВахтанг Цугба
Вахтанг Цугба  - Sputnik Аҧсны, 1920, 10.02.2023
Вахтанг Цугба
Санду Мариа (Маниа) Барцыц Исмаил-иԥҳа ииашаҵәҟьаны илҳәон хаҭала Сталин дызбахьан ҳәа Блабырхәа. Сашьцәа рҿы уа дсасны данырҭаз 1931 шықәсазы, ачеиџьыка ашьҭахь, Сталин аԥшәмацәа дразҵаазаап, ишәзыҟасҵарц ишәҭахузеи шәҭаацәа рзы ҳәа. Усҟан Барцыц Басиаҭ ус иҳәазаап: "Ҳҭаацәаразы акгьы ҳҭахӡам, аха ақыҭа даара ҳазгәаҟуеит ашкол аргылара" ҳәа… Хара имгакәа анхацәа ргәаҳәара нагӡан Сталин иҳарџьала. Уи атәы даара ибзианы дахцәажәоит Аԥсны еицырдыруа ауаажәлартә усзуҩ Сергеи Уасил-иԥа Чакветаӡе 2006 ш. рзы иҭижьыз ишәҟәы "Кадыр, Басиаҭ, Сталин и другие" аҿы.

Ашкол сышҭалаз

Настәи узҵаара, Анатоли, ашкол сахьҭалаз, раԥхьатәи сырҵаҩы, раԥхьатәи сшьаҿақәа инарымаданы иуасҳәоит. Сҭалеит Аацытәи абжьаратә школ 1961 шықәсазы, кыр шықәсқәа рышьҭахь Сталинградтәи еицырдыруа "Дом Павлова" ҳәа изышьҭоу ахьчаҩ Алексеи Цыгәба ихьӡ зхырҵаз. Раԥхьатәи сырҵаҩы Ԥлиаԥҳа Галина Константин-иԥҳа лакәын. Исҳәар сылшоит, сҭаацәа днарываргыланы, сара уаҩытәыҩсак иаҳасабала сышьақәгылара лара ишлыбзоуроу. Лара лоуп ашәҟәыԥхьара агәыбылра сзыркыз. Хаҭала хшара дышлымамызгьы, лҵаҩцәа зегьы гәык-ԥсыкала, анра ҳзуны дҳазныҟәауан. Ақыҭаҿы хәыҷи-дуи зегьы бзиа дырбон, ҳаҭыр ду лықәырҵон. Арҵаҩы итема ҳаналацәажәо, еснагь сыла иаахгылоит иразӡа иҟаз ллакҭа. Аашьарак ҟамҵакәа, иҳалалааӡон ани Аԥсадгьыли рышҟа абзиабара. Усҟан иаҳлырҵаз арра-патриоттә ашәақәа иахьагьы ибзианы издыруеит. Исхашҭуам ҳнапхәыҷқәа кны анбанқәа рҩышьа анҳлырҵоз. Шамахамзар, уи лоушьҭымҭацәа ирымаз акаллиграфиатә ҩыра, иааџьоушьаратә иԥшӡоуп.
Нас даҽа хҭыск, сара исыдҳәалоу, даараӡа дзырччаз, лылаӷырӡқәа аазгаз атәы салацәажәоит.
Акласстә ӷәаҿы мелла илыҩуан анбанқәа, ҳарҭ аӡәаӡәала ҳнеины иҟалҵоз ҟаҳҵон. Сҩышьа лгәаԥхазар акәхап, убас ҿаалҭит: "Вахтанг, уара аҟәыбҷа, иахьа хәба усҭоит, унеины утәа!" Аҵатәхәқәа анынҵәа, зегьы рыҩныҟақәа рахь ицеит. Лара днатәан, аиҳабыратә классқәа рҿы аҵара зҵоз ртетрадқәа рырҽеира далагеит. Сара стәоуп акәакь аҿы ҿымҭӡакәа. Ԥыҭк анҵы ауп сангәалҭа, дагьшәеит азныказы. Дааин, схы лнапы аадылкылан, "акырухьма Вахтанг", - ҳәа дсазҵааит. "Мамоу", - сҳәеит. "Нас узымцеи аҩныҟа", - анылҳәа, - "шәара шәоуп сыззыԥшу, иахьа 5 усҭоит шәҳәан, акызаҵәыкгьы сышәымҭеит, уи азоуп сызтәоу", - сҳәеит. Лкьатеиах ԥҵәеит, саргьы сарччеит. Мчыбжьык ашкол аҿы уи ада ҳәатәы рымамызт зегьы.
Иҳәатәуп иахьа ашколқәа рҿы арҵаҩцәа шазымхо. Уи, хымԥада, рыцҳара дууп. Ҳара ҳхаан уи аҩыза ыҟаны исгәалашәом. Абжеиҳараҩык ҳарҵаҩцәа 12 километра шыбжьазгьы Гәдоуҭантәи акәын ишаауаз. Аԥышәа ӷәӷәагьы рыман, рхы еигӡомызт. Сааҭк-ҩ-сааҭк аҵатәхәқәа рышьҭахгьы иаангыланы, рзанааҭ пату ақәҵаны, рыфа-рыжә ыҟамкәа, насгьы хәыда-ԥсада аус ҳадырулон. "Репетиторство" ҳәа иахьа изышьҭоу усҟан иҳаздырӡомызт. Ҳарҵаҩцәа хашҭра рықәым ҳәа исыԥхьаӡоит, раԥхьа дыргыланы аматематика ҳазҭоз – Оҭырба Енвер Харитон-иԥа, аԥсуа ҳазҭоз - Наталиа Шьақьыр-иԥҳа Озган-Оҭырба. Уи дахьынӡаҟаз аԥсуа литературатә кружок еиҿкааны илыман, уи азмырхакәа адраматә кружокгьы аԥылҵахьан. Ақыҭатәи араионтәи асценақәа рҿы ҳақәлыргылахьан, ажәларгьы гәахәарыла ҳрыдыркылон.
Лыӡбахә ҳәатәуп анемец бызшәа ҳзырҵоз Лиза Бесо-иԥҳа Сақаниа. Усҟантәи ашықәсқәа рзы анемец милаҭ рахь хәыҷгьы-дугьы иҳаман ацәымыӷра, уи ззакәу зегьы еилыркаауеит. Аха лара лзанааҭ дшазнеиуаз анаҳба, ҳаргьы уи аҵара ҳалагеит, игәцаракны. Сара иахьагьы исылшоит ҿырҳәала усҟан уи абызшәала исҵаз ажәеинраалақәа реиҭаҳәара.
Хымԥада, ихьӡ ҳәатәуп иара ҳашкол адиректор Аҩӡба Алексеи Еснаҭ-иԥа, аҭоурых ҳазҭоз, ззанааҭ бзиаӡаны издыруаз, ҟазшьалагьы акырӡа иџьбараз. Уи адагьы ԥсыхәа ыҟаӡамызт, избанзар уахь инанагон егьырҭ ашколқәа рҟынтә иҭырцақәахьаз, 2-3-нтә иахахахьаз, злеишәа ҽеимыз. Урҭ анырра бааԥс ҟарҵар ауан егьырҭ аҵаҩцәа рышҟа. Ажәакала, адиректор иҭыԥ аҟны дыҟан.
Сара аабатәи акласс аҿы сыштәаз, ашкол аҿы еиҿкааз акомҿареидгыла амаӡаныҟәгаҩс салырхит. Иахьа уи атәы ианалацәажәо, џьоукы иаҭахымыз усушәа агәаанагара аԥырҵоит. Акомҿараа рус шыбзиаз убаратәы иҟан, еиҳаракгьы аибааӡараҿы. Уи адагьы, еизаҳгон аихаӡа, аҳаҷамаҷа, анхацәа ҳрыцхраауан аҭаҭын ҿыхра, арыԥхра, абагәа ааӡараҿы уҳәа убас ирацәаны. Акомҿаррахь инаргаӡомызт аҵара ззымҵоз, злеишәа ҽеимыз, аҵатәхәқәа рыҽрыгзырхоз, иакәымыз аус зҽазызкыр зҭахыз.
Вячеслав Бигуаа - Sputnik Аҧсны, 1920, 21.01.2023
Аԥсны
Анарха бзиа змоу аҵарауаҩ: Виачеслав Бигәаа иирамш азы

Ашкол ашьҭахь

Ус, ашкол салгара шықәсык шыбжьаз ахәыцра салагеит, сызҭалари, мҩас иалсхри ҳәа. Усҟантәи ашықәсқәа рзы ицәырҵны иҟан акинофильм "Офицеры" захьӡыз. Уи анызба Арратә училишье схы азцошәа иалагеит, аха сҭаацәа ирҭахымхеит. "Уахьаго анцәа иоуп издыруа, 25—30 шықәса уаҳбаӡом, уаанӡа ҳара ҳаҟоума", - рҳәеит. Гәдоуҭатәи арратә комиссариат сахьадҵаалаз, исарҳәеит алимитқәа аучилишьеқәа рахь ишазыԥшым.
Нас иақәыскит ахәышәтәырҭатә институт аҭалара, иаҳа инарҵаулангьы аҽазыҟаҵара салагеит. Уи ахырхарҭала агәыбылра слыркхьан ҳҭаца ду Лиуба Жваниа лан — Камкьиаԥҳа Тамҷыҷ. Сан дзеиҭамҵуа абаҩхьаа лызцәырҵны дыҟан. Аӡҩыбжьантә даарган, сан лыхәышәтәра лҽазылкит. Абна сугароуп, ҳаскьынқәак, дацқәак ыҵысхуеит лҳәан, ҳаиманы ҳцеит. Леиҵаҵақәа иҟалҵаз сан ианылхьылшь, азныказы уаашәаратәы лцәа-лжьы акыр иаблит, аха уамашәа иубаратәы, ирласӡаны иӷьеит. Уи ашьҭахь сан дзыргәамҵуаз ахьаа закәыз лыԥсы ахьынӡаҭаз илхашҭны дыҟан.
Аха сгәы иҭаз зегьы хнырбгалеит даҽа хҭыск. Усҟан 1970 ш. 10 рҿы стәан. СССР Иреиҳаӡоу Асовет ашҟа адепутатрахь алхрақәа аныҟаз, Аԥснынтә дықәгылан Қарҭтәи ауниверситет аректор, академик Векуа. Ҳқыҭаҿы уи акандидат иԥылон. Уи ашьҭахь асасцәа рхәы ҟаҵан ҳгәараҭаҿы. Ачеиџьыка ахыркәшара ахь ианынаскьа, асас хада иҭабуп аҿы данааи, иҳәеит ақыҭеи, иқәынхо ажәлари шигәаԥхаз, ақырҭцәеи аԥсуааи ҳшеишьцәоу, бзиа ҳшеибабаша. Урысшәала акәын дышцәажәоз, абар уи ииҳәаз:
"Я, как ректор ТГУ, хочу заявить, что если в Вашем селе есть талантливые ребята или девушки, хорошо знающие математику, то я буду всячески содействовать их поступлению в наш университет".
Чагә Қьецба, ҳқыҭа асҭаршын, зықәра акыр инаӡахьаз, есымша ԥсыуа маҭәала еилаҳәаз, дааиҵамхакәа ус иҳәеит:
"Зачем далеко ходить, вот сын хозяина, у кого мы в гостях, он вожак молодежи школы, его фото с детства на доске почета и учится хорошо", — иҳәеит.
Изаҳауазгьы, "Даа, даа, правильно", - ҳәа ҿаарҭит. "Подойди сюда, пожалуйста", - иҳәан, дсыԥхьеит. Санидгыла, сыхьыӡ дазҵааит, нас "математику хорошо знаешь?!" - иҳәеит, иҽыргызмалны ауаа дрылаԥшуа. Сара ҿысымҭӡеит, сыԥхашьаны. Енвер Харитон-иԥа Оҭырба: "Даа, он хорошо знает, подготовленный юноша", - ҳәа ҿааиҭит. Ари еиҭах дҵааит: "А вы кто будете ему", - ҳәа. "Я его учитель по математике", - иҳәеит сырҵаҩы. "Очень хорошо, я сейчас ему задам 3 вопроса, и если ответит, то он студент ТГУ, обещаю", - ҳәа нациҵеит.
Ҭынчрахеит, амҵ ԥыруазар иуаҳаратәы иҟалеит. Раԥхьатәи азҵаара абри акәын: "Что такое алгебраическое выражение?" Уи алгебра ашәҟәы 1-тәи адаҟьа злалагоз акәын, иаразнак аҭак иашаны исҭеит. Игылаз зегьы агәақьҳәа рнапы еинырҟьеит. Еиҭа ҭынчрахеит. "Второй вопрос", — иҳәан, дҵааит: "Чему равен квадрат суммы 2-х чисел?" ҳәа. Аҭак иаразнак иҟасҵеит, ҿыц напеинҟьарахеит. "Как я и обещал, задам последний вопрос", - иҳәан, ԥыҭк даанҿасны дҵааит: "Что такое логарифм?" Аҭак еиҵахара ҟамҵакәа исҭеит. Сгәыдикылан, сырҽхәара далагеит. Нас иамхаҳәеит абас еиԥш иҟаз ажәақәа: "Честно говоря, я не ожидал такой подготовки в сельской школе, но слово есть слово, считайте, что вы мой студент, вот моя визитная карточка, — иҳәан, иаасиркит. - А вторую я дам ботоно Чагу, - иҳәан, уигьы инапаҿы ииҭеит. - Я вас жду в Тбилиси в конце июля", - иҳәеит аҵыхәтәаны.
Октай Чкотуа  - Sputnik Аҧсны, 1920, 30.01.2022
Аԥсны
Иреиӷьӡоу ҳҵеицәа рыгәҭа игылоу: Октаи Чкотуа иҿцәажәара
Ажәакала, сабгьы саргьы Чагә Қьецба дҳацны Қарҭ ҳцеит. Анаҩс ҳзыниаз мыцхәы салалом, сынтәа иҭсыжьраны иҟоу ашәҟәаҿы зегьы асырбоит. Иааркьаҿны иуҳәозар, ҳаԥсы рфеит. Чагә аҭел уизас, ианышьҭихлак, сара исыҭ ҳәа сеиҳәеит. Ишьҭихит, қырҭшәала "Гистент" иҳәеит, сара "Здравствуйте, мы из Абхазии, сейчас передам трубку Чагу , хочет с вами поговорить" сҳәеит, аха ҳаицәажәара еиԥҟьеит. Еиҭа санас, ԥҳәыск ишьҭылхит, ҳазусҭеи иаҳҭахызи анласҳәа, "Он в командировке в Чехословакии, будет через 7 дней", - лҳәеит. Иҟаҳҵарызеи ҳәа ҳашхәыцуаз, уамак мҵыкәа ауниверситет ашҭа иааҭалеит автомашьына Волга-ГАЗ-24 ҳәа изышьҭоу. Иҳадгылақәаз, "ректори, ректори мовида" аума акы рҳәеит. Амашьына данҭыҵ, иаразнак даҳдырит. Чагә, сишьҭаланы икабинетахь сцап ҳәа сыҟоуп иҳәан, аха саб имуӡеит, ҳаибар иҭахызар, ҭеллагьы дҳацәажәон иҳәеит. Сдокументқәа ԥсышьацәгьала аекономикатә факультет ахь иалаҳҵеит. Уа аибарххара ҟалеит, ақырҭшәа зузымдыруеи ҳәа сыхҭаркит.
Раԥхьатәи аԥышәара аматематика (ҩрала) акәын. Уи аформа сара иаҳа исзыманшәалан, избанзар схы сақәгәыӷуан, егьаумҳәан, иуҩыз ус баша узаԥырхагахом ҳәа сгәы иаанагон. Уа агха ҳәа акгьы шыҟамызгьы, ииашаз аҿырԥшыга кнарҳахьан, исзықәдыргылеит "4", 5 рзымгәаӷьит, аха уи схы иқәыскит, 2-қәа зауз рацәан, аконкурс маҷхоит, усгьы сцоит ҳәа исыӡбеит. Аҩбатәи аԥышәара "агеографиа" акәын. Сбилеҭ ианыз ибзиаӡан исҳәеит, нас иҵегь азҵаарақәа сықәырԥсо иалагеит. Сызҭалоз аурыс сектор шакәызгьы, ақырҭшәа зузымдыруеи ҳәа сықәыӷәӷәара иаҿын. Сгәы иаанагон 5 иамур, 4 усгьы исоуеит ҳәа. "Оценки будут вывешены позже", - анырҳәа, ҳарҭ ҳаиманы ҳцеит ҳахьаанҿасыз ауаҭах ахь, ахԥатәи аԥышәара аҽазыҟаҵаразы.
Хԥаҟа сааҭ рышьҭахь исоуз ахәшьара аилкаара ҳәа сцеит ауниверситет ахь. Иангәасҭа, иубар – иаахә, ишырҳәо еиԥш, изҭииз рсиа аҿы сара санӡамызт. Чагә ари аниаҳа, даара игәы инархьит, "арҭ алақәа ишырымуаз сцәа иалашәахьан, аха асҵәҟьа иуаам ҳәа сзақәҵомызт", - иҳәеит. Убраанӡа сцәымыӷра дара рышҟа иҳаракхеит, уҭаҳамҵар ҟалом рҳәаргьы, уажәшьҭа саангылаӡомызт. Исҭахыз, излауала ирласны Аԥсныҟа ахынҳәра акәын. Сдокументқәа шьҭахьҟа иалысхырц саналага, иауӡом рҳәеит, аԥышәарақәа зегьы нҵәаанӡа. Аха саб џьоук рыла аҟәрышь шәаны 2 сааҭк рыҩнуҵҟала сдокументқәа дыргьежьратәы иҟаиҵеит.
Убри аҽны, 17 шықәса зхыҵуаз сара, раԥхьаӡакәны схаҿы иааит, дареи ҳареи ҳшеицәыхароу, ҳшеибаҭахым. Уи аухаҵәҟьа аҩныҟа дәыӷбала ҳгьежьит. Сентиабр мзазы Аҟәатәи арҵаҩратә институт аҿы иаартхеит аҽазыҟаҵаратә курсқәа. Амединститут иазааигәаз программаны иҟалеит ахимиеи абиологиеи рхырхарҭа. Сҭалеит уахынлатәи асектор. Мчыбжьык ала 3-4-нтә Гәдоуҭантә Аҟәа саауан. Маи анҵәамҭаз ҳалгар акәын, аха маи 5 рзы Гәдоуҭатәи авоенкомат аҟынтә ааԥхьара сырҭан, ҩымш рышьҭахь арра сыргеит.

Арра сышцаз

Салагаҵәҟьар, саанхаратәы иҟасҵон, избанзар сызҭаз акурсқәа рыхә ахысшәаахьан, алгараз мышқәак ракәын исыгыз. Исыӡбеит, суалԥшьа насыгӡап, нас аҵара сҽазыскып ҳәа. Авоенком ииҭахызгьы уи акәын. Арра сахысуан аҳәаахьчаратә архәҭақәа ирыҵанакуаз заставак аҿы, ашьха акаҵәара игылаз, СССР-и Ҭырқәтәылеи еиҩызшо аҳәааҿы. Ҩышықәсеи ҩымзи уа сыҟан. Ауадаҩрақәа рацәан, асы 5-6 метра анлеиуаз ыҟан. Егьараан 50 кг иҟаз "колючая проволока" ҳәа изышьҭоу ҳабӷа иқәҵаны 6-7 км ашьхара иҳаманы ҳкыдлон, уи зҳаркуаз аџь иалхыз ашьаҟақәа еиҳагьы ихьанҭан. Лассы-лассы илеиуаз асыԥсақәа ԥынгылас иҟаз зегьы иқәҳәа иагон, иара аҳәаа злеибаркыз налаҵаны. Ҳзаставаҿы уи амшала знык хҩык ҭахахьан, нас ҳгәылара иҟаз аҿы зныкала жәҩык ҭахеит. Убарҭ рышьҭахь ҿыц аҳәаа аиҭашьақәыргылара ҳалагон.
Сара усҟан исыман алшара Аԥсны иҟаз азаставақәа руак аҿы аангылара, урҭ ыҟан Ԥсоуи Егри рыбжьара, аха зынӡаскгьы исмуӡеит, уи иԥхашьароу усуп ҳәа иԥхьаӡаны. Суалԥшьа ламысла инасыгӡеит. СССР иҭыҵуаз ажурнал "Пограничник" аҿы санырҵахьан, исанашьан адырга ҳамҭа "Отличник Пограничник II степени" убас иҵегьы аԥхьахәқәа.

Ҩаԥхьа аҵара ду ахь

Арра салганы сааит ииун мза анҵәамҭазы - 1973 шықәсазы. Иаразнак сдокументқәа аласҵеит ахимиеи абиологиеи рфакультет Аҟәатәи арҵаҩратә институт аҿы. Араҟагьы еиҭах ауадаҩрақәа сзыԥшызаарын. Иҟоуп ус аԥсҭазаараҿы џьоукы, зегьы зықәманшәалахо, аха сара ауадаҩрақәа саныхәыҷыз инаркны сырхысыр акәхеит. Раԥхьатәи аԥышәара химиа акәын (ҩырала). Схы сақәгәыӷуан. Хомченко химиа иазкыз ишәҟәы, аинститут иҭало рзы иҭыжьыз, ианыз зегьы акы аанмыжькәа исҳасабхьан. Арра сахьынӡаҟазгьы, аамҭак ансоулак уи ала сҽазыҟасҵон. Арра ашьҭахь сара "3" соургьы исызхон, аха еиҳау ахәшьара сазыԥшын. Исыдтәалаз наҟ-ааҟ аӡӷабцәа аконкурс сацәымшәакәа срыцхрааит, ахәшьара бзиақәа роуит. Аҷкәынцәа иҭалоз хҩык ҳаҟан. Руаӡәк қырҭуа профессорк иҷкәын иакәын, иара ихаҭа дҭалар иҭахӡамызт, аха иаб имукәа мчыла дҭеиҵеит, анаҩс, ԥыҭрак ашьҭахь машәырла дҭахеит.
Сара химиазы ихадоу аԥхьатәи аԥышәараҿы "2" сырҭазаап. Аҩбатәи аԥышәараҿы саннеиз ауп уи анеилыскаа. Сзыхҟьаз еилыскаарц саналага, дсықәымчны сдәылицеит. Сара саалаган, Гәдоуҭаҟа сцеит сырҵаҩ иахь сзықәшәаз иасҳәарц азы. Сажәақәа дааиҵадырӷәӷәеит. Ҳҽеибаркны Аҟәаҟа ҳаиҭагьежьит, аинститут аҿы ҳахьнеиз, иҟалаз аилыргаразы апрокуратурахь дашшуеит ҳәа сырҵаҩы дмақаруа далагеит.
Дук мырҵыкәа дааит ани Зарқәуа З. Д. "Кто здесь пугает нас прокуратурой?" ҳәа. Сырҵаҩы ус иҳәеит: "Я хочу посмотреть работу Цугба, он мой ученик, знаю его возможности, он не мог получить по химии двойку, и даже тройку. Здесь или ошибка, или нечто худшее", - иҳәеит. "Я сейчас вам докажу", - ҳәа дмақаруа дцеит. Уамак бжьамхаӡакәа дааит сҩымҭа иманы химиа ашәҟәгьы ацҵаны. Сырҵаҩы дахәаԥшит изҩыз. Аҵыхәан ианын урысшәала "Списано от начала и до конца", - ҳәа. "И чем Вы это можете доказать", - ҳәа данҵаа, - "Очень просто", - иҳәеит. "Зайдем в аудиторию, соберу работников кафедры, и при Вас он будет писать, только никаких книг и шпаргалок близко не будет".
Сааҭбжак ҵхьан еиԥш, ҳалагеит. Зарқәуа убысҟаара ииҳәаз агәра игон, исымаз абилеҭ еиҭа исырҭарц иҭаххеит. Саналага аҩра, ичабра ааҭиган, илахь ирбо далагеит. "Давайте 2-й вопрос, пожалуйста", - иҳәеит. "Свиридов, чтобы Вы не сомневались, дайте ему любой другой билет", - иҳәеит. Ажәакала, еиликааит агха шрыхьыз, аха ус нациҵеит: "Мы, конечно, очень извиняемся, но сейчас ничего поделать не можем, будем думать, как выйти из этого положения. Мы Вас обязательно найдем, только Вы, пожалуйста, никуда не ходите и не жалуйтесь", - ҳәа аӷьаҵәыӷьаҵәра далагеит. Ҳҩыџьагьы ҳгәы ԥыжәжәо аҩныҟа ҳцеит.
Ахра Анкваб и студенты участвовали в фестивале КЧР - Sputnik Аҧсны, 1920, 12.11.2022
"Аиашьа ила ҳажәҩахыр ӷәӷәоуп!": Ахра Анқәаб иҿцәажәара
Ус, иҟаларишь ҳәа ҳшыԥшуаз, ҩымчыбжьҟа ҵхьан еиԥш, ҳаҩны машьына ласк агәашә иаадгылеит, сҭаацәагьы аҩны иҟан. Аӡәы ҳамаҳә Иасон Қриа, Бамборатәи ашкол аҿы аус зуаз иакәын, егьи макьаназы дҳаздырӡомызт, деиқәыцырцыруа, ихәда агалстук аҭаны, хатәрак шиакәу убаратәы иҟан. Иасон аԥсшәақәа анҳаиҳәа, ус ҿааиҭит: "Аԥсҭазаараҿ иааҟамло акагьы ыҟам, исыцу ахаҵа Қриаа ҳамаҳә иоуп, Вахтанг дахьҭалоз афакультет деканс иҟоу иоуп – Феизба Иазбе ихьӡуп. Дыззааз аус ихаҭа ишәирҳарц иҭахуп", - иҳәеит.
"Раԥхьаӡа шәҿаԥхьа аҭамзаара шьҭасҵоит, ииашаҵәҟьаны, агха ду ҳахьит, - ус дналагеит уи ицәажәара. - Еилкаахеит арԥыс азыҟаҵара бзиа шимоу. Сара ахимиеи абиологиеи инарымаданы, абаҩрҵәыреи аспорти рфакультетгьы сеиҳабуп. 15-ҩык ҳадаҳкылараны ҳахьыҟаз, сынтәа уа ҩыџьа роуп иаанахәаз, егьырҭ зегьы ҩбақәа роуит, иҭалартә алшара рмоуит. Ажәакала, "недобор" ҟалеит, ҿыц аԥышәарақәа егьи амчыбжь азы иҟалоит, идокументқәа ирласны иалеиҵааит, агәра ганы сыҟоуп ԥынгыла имоукәа дышҭало. Игәаԥхозар уа даангылап, иҭаххозар раԥхьа илихыз афакультет ахь актәи асеместр анынҵәалак диазгоит. Ирҵо амаҭәарқәа 1-тәи акурс аҿы еиԥшуп", - иҳәеит. Ари заҳаз зегьы ҳарлахҿыхит. Аҩныҟа ҳнеит, пату еиқәҵаны ҳаидтәалеит. Асасцәа анца, саб "макьана адунеи аҿы аиашарагьы хәыҷык ыҟазаап жәбо, сақәгәыӷӡомызт зынӡа" иҳәеит.
Ажәакала, сҭалеит уи афакультет. Иаҳҭиуаз ахимиеи, абиологиеи, аурыси — 5-қәа соуит, уи адагьы аҩра — 100 метрак, 3 км аиадро аршәра — зегьы разриадла исҭиит. Акызаҵәык исцәыуадаҩхан иҟалаз, 100 метрак абассеин аҿы аӡсра акәын. Сызхарагьы аӡы зжәит, аха афиниш аҿы 2-тәи аҭыԥ сыманы сааит, 6-ҩык ҳҟынтә.
Актәи асеместр ааигәахо ианалага, Феизба И. Р. дсыԥхьан, уахьыҟоу уаанхоу, мамзар ахимиеи абиологиеи афакультет ахь уиасыр уҭаху ҳәа дҵааит. Аха сҭак дазымԥшӡакәа, "иаԥсоуп ҳәа сгәы иаанагоит, уа иҭоу абжеиҳараҩык ӡӷабцәоуп, уара аҵара бзианы иуҵоит, уалгар акафедраҿы уаанҳажьуеит. Сара уи азҵаара аректор иҟынӡагьы иназгоит", - иҳәеит.
Хымшҟа ҵхьан еиԥш, анемец бызшәа ҳазҭоз Двалаӡе ҳәа иҟаз дычмазаҩхеит, акафедра аиҳабы, лколлега Касланӡиа Владимир Арушьан-иԥа диҳәеит илекциа анымҩаԥиго атәымбызшәа афакультет аҿы иҭоу рҿы ҳара ҳкурсгьы уахь иадигаларатәы. Данааи, ус ҳаиҳәеит, шәарҭ ҭынч шәтәаз, сара сыӡӷабцәеи сареи асеминар мҩаԥаҳгоит, ишәҭахызар, шәхы алашәырхә. Азҵаарақәа риҭо иҿааихеит, аха ирыхь сыздыруам, ҳара аҷкәынцәа ҳахьрылатәаз иацәыԥхашьоу, мамзар рҽазыҟарымҵоу. Ус, сааигәара итәаз аӡәы длазҵааит, изакәызеи "имперфект" ҳәа. Лара дгылан, аха аҭак ҟалымҵаӡеит. Сара иныҵакшәа, схы ларҟәны илыҵасҳәеит аҭак. Уи иманшәаланы лхы иалырхәеит. Алектор дҩагылан, илыҵазҳәоз дыздырыр сҭахуп иҳәеит, дҳалаԥшуа. Иаасықәшәеит. Сҩагылан, сара соуп, аҭамзаара шьҭасҵоит, уаҳа ҿысҭӡом, сҳәеит. Иара, гәамҵра ҟамҵакәа, дазҵааит сызусҭоу, ашкол сахьалгаз, анемец бызшәа ҳзырҵоз арҵаҩы.
Аҵәҵәабжьы анга, зегьы ауижьын, сара дсыҳәеит саангыларц. Немец бызшәала узаԥхьома, иҳәан, ицәгьамкәагьы сцәажәоит, сҳәеит. Азҵаарақәа исиҭаз уи абызшәала рҭак ҟасҵеит. Даара игәы иахәеит иаҳаз. Усгьы иҳәеит: "Абыржәы акы уабжьазгоит, суҳәоит, аха мап скуеит ҳәа уаламган. Иалухи убри уфизкультура, арахь иҟоу умбаӡои, зегьы ӡӷабцәоуп, ҳарҭ аҷкәынцәа иҳамоу зынӡа имаҷуп. Уиазгоит ҳфакультетахь, аректоргьы дшадгыло здыруеит, - иҳәеит. - Ҳаԥхьаҟа апрактика ҳәа Германиаҟа студентк даҳшьҭраны ҳаҟоуп, убри уара шуакәхо агәра усыргоит", - иҳәеит. Ари аҩыза азҵаара зынӡа схахьы имааиӡацызт. Имӡакәа иасҳәеит Феизба И. Р. сареи иҳамаз аицәажәара. "Феизбагьы сҩыза иоуп, сара сиацәажәоит иҟалозар мышқәак усзыԥшы, Москваҟа сцараны сыҟоуп, џьаргьы умиасын саанӡа", - ҳәа дсыҳәеит. Абзиараз наҳәаны, снапы аасымихын, иус ахь дцеит.
Адырҩаҽны аректор Анчабаӡе Зураб Вианор-иԥа имаӡаныҟәгаҩ адеканат аҿы дааины илҳәеит уи дышсызыԥшу. Иансарҳәа, снеит иара иҿы. Дыҩсхаҵгылан, дааччан, немец бызшәала аԥсшәа сеиҳәеит, саргьы аҭак исҭеит. Сиртәан, 5-ҟа минуҭ ҳаицәажәеит. "Значит, выходит, ты у нас "вундеркинд", очень даже приятно, — иҳәеит. — Раз тут такое дело, наверно ты не в курсе, но твой декан на днях просил перевести тебя на химико-биологический, а вчера Касландзия Владимир Арушанович просил перевести тебя на немецкое отделение филфака. Что ты скажешь на это?" — иҳәеит. "Наверно никуда не буду переводиться, мне уже и здесь нравится", — сҳәеит. "Ну, ты все же подумай, а когда определишься, заходи в любое время, и я решу вопрос, как ты хочешь", - ҳәа. Феизба И. Р. аректори сареи ҳаицәажәара атәы иасҳәан, ишуҭаху иҟаз, иҳәеит.
Алықьса Гогәу  90 ш ихыҵра отмечали в 10 школе - Sputnik Аҧсны, 1920, 18.12.2022
Аԥсны
Абарҭ ируама Аԥсны аԥсшәа ыӡыр
Владимир Арушьан-иԥа ҩымчыбжьаҟа дыҟаӡамызт, ихашҭзар ҟалап шысҳәоз, Москва акомандировка аҟынтә данааи, иаразнак сиԥшааит. Дсазҵааит, џьаракыр уиасхьоума ҳәа. Мамоу, аха џьаргьы сиасӡом, аректоргьы ус иасҳәахьеит, сҳәеит. Саб агәамбзиара ихьӡеит, сызҭоу салгар, ақыҭахь аусура сцоит, сҭаацәа ацхыраара рҭахуп, сҳәеит. Даақәыԥсычҳан, иуҳәаз саҳаит, аманшәалара узеиӷьысшьоит, иҳәан, убас ҳаицәажәара хыркәшан. Сызҭаз афакультет инамаданы, ҳинститут аҿы еиҿкааз ФОП (факультет общественных профессий) захьӡыз ажурналистика ахырхарҭа 5 ҳәа салгеит, иаҳзырҵоз еицырдыруа ажурналист Витали Шариа иакәын.
Аҵара ахьынӡасҵоз, еиуеиԥшым аспорт секциақәа рахь сныҟәон, салан аинститут аҿы еиҿкааз еизгоу акоманда (Многоборье ГТО) зыхьӡыз. Қарҭ зныкымкәа аицлабрақәа схы рыласырхәхьан. Астудентә-ргыларатә отриад "Аԥсны-74" комиссарс сыҟан, аинститут акомҿареидгыла акомитет лахәылас сыҟан, азеиԥшнхарҭа СТУ совет захьӡыз салахәылан.

Аԥсҭазаара ду ахь амҩа

Сызҭаз аҵара диплом ҟаԥшьыла салгеит. Аинститут аиҳабыра исыдыргалеит Ленинградтәи афизкультуреи аспорти ринститут — Лесгарт ихьӡ зху аспирантура сҭаларц. Ианызымуы, сзылгаз акафедраҿы саанрыжьырц рыӡбеит, аха уигьы мап ацәыскит. Сцеит анаправление сыманы сзылгаз Аацытәи абжьаратә школ ахь. Раԥхьа снеит араионтә ҵарадырра аҟәша аиҳабы — Шамба Иван Владимир-иԥа иҿы, аха исеиҳәеит уи аҭыԥ аҿы сқыҭауаҩы Гена Малиа иԥшәмаԥҳәыс, Қарҭ аинститут иалгаз уа аусура далагар шылҭаху, арзаҳалгьы шаанлыжьхьоу. Илымасымкит аԥҳәыс, аԥыжәара сара ишсымазгьы. Сыҩны аԥхьа иҟаз ашкол ахь сымцаӡакәа, 2 км инареиҳаны ишьҭаз 8-шықәсатәи ашколахь сцеит. Шамбагьы ари схымҩаԥгашьа акырӡа пату ақәиҵеит.
Уа шықәсыки бжаки раҟара аус сухьан еиԥш, еиҭах ҳаҩны длеит сдекан Иазбе Феизба Аректор Зураб Анчабаӡе адҵа сиҭеит, уаҵәы иахымгакәа иара иҿы унеирц, инықәшьны исеиҳәеит сыззиҭахызгьы. Уи зызкыз ҳинститут, зхы иақәиҭу акомҿареидгылатә комитет амаӡаныҟәгаҩ иҭыԥ вакансианы ишыҟоу, убри уара иудаҳгалар иҭахуп иҳәеит. Исабжьаргарц ирҭаху гәырӷьарак ҳәа акгьы сызцәырнамгаӡеит. Аха, ииҳәаз сахымԥаӡакәа адырҩаҽныҵәҟьа аректор иҿы сцеит.
Даара ибзианы сидикылеит. Аус еицаҳур сҭахуп иҳәеит, иаразнак, уи аҭыԥаҿы иҟоу уаҳа зҭахым уаҩуп, аха аԥҳәыс илцәыуадаҩуп ас еиԥш иҟоу аус ахагылара, даҭахуп ахаҵа, аҿар ззыӡырҩуа. Уа лассы-лассы акомандировкақәа ҟалоит, астуденттә-аргыларатә отриадқәа еиҿкаатәуп, уи уара уахысхьеит, еиҳа иузымариахоит, иҳәеит. Нас иугәамԥхо акры ыҟоума ҳәа дсазҵааит. Ишәҳәаз саҳаит, иҭабуп даараӡа, аха апроблемақәа сзыҟалоит, сҳәеит, аҭаацәара салалахьеит, сыԥшәма Аацы ашкол аҿы аус луеит, ара схы ахьыҵаскуа ҳәа акгьы сымам, ауаҭах нкыланы, исоуа зегьы уи иахҭынҵаны, ари ҟалашьа змамоуп, сҳәеит. Уи уацәымшәан, ҳаԥхьаҟа ҳусуцәа рзы акооператив ҩны 9 еихагылак иҟоу аргылара ҳалагоит, убра х-уадак змоу ауадақәа уоуртә иҟаҳҵоит, иҳәеит. Макьаназ астудентцәа рзеиԥшнхарҭаҿ уадак уаҳҭоит, ҳәа ҿааиҭит. Ажәакала, ааи сирҳәеит, аха исеилиркааит уи аҭыԥ даҽа х-ҩык ркандидатурақәа акомҿар аобласттә комитет анапхгара рыхьӡқәа шырҳәахьаз. Урҭ рызегь ҳаушьҭымҭацәа роуп, аха урҭ рҟынтә аӡәгьы арра дахымсӡацт, иҳәеит.
© Foto / из архива семьи ЦугбаВахтанг Цугба
Вахтанг Цугба  - Sputnik Аҧсны, 1920, 10.02.2023
Вахтанг Цугба
Ус аҭел дасит 1-тәи амаӡаныҟәгаҩ Ԥилиа Д. Г. иахь. Сдәылҵуама ҳәа санҵаа, уаангыл иҳәан исаҳаратәы абжьы рдуны иқәиргылеит. Аԥсшәақәа анеибырҳәа, аректор амаӡаныҟәгаҩ иеиҳәеит абас: "Мы на должность секретаря пригласили нашего питомца, которого хорошо знаем, это Вахтанг Цугба". "Знаю его хорошо, ничего против не имею, но у него физкультурное образование, куда мы его потом денем", - ҳәа ҿааиҭит егьи. Аректор ишызбоз деицрашәеит: "А что Вас собственно не устраивает, разве физкультура и спорт не являются кровным делом комсомола, и какой специалист Вам нужен, хочу Вас спросить", - иҳәеит ари. "Ну, хотя бы историк", - иҳәеит егьи. "Вы себе, наверное, плохо представляете, чему учат на этом факультете, это не только раз-два, налево, направо, кругом и т.д. У них помимо спецподготовки та же программа, что и на других факультетах. Те же история, философия, политэкономия, научный коммунизм, психология, иностранный язык и т.д., не меньше чем на физмате или историческом факультете. И если уж на то пошло, то он Ваших историков по знаниям за пояс заткнет", - иҳәеит. Абри зегьы смаҳацкәан сыԥсындаз аасгәахәеит сара. Ас имчны дцәажәо зныкгьы уи дсымбацызт. Нас Ԥилиа Д. Г. иҳәеит: "Ну, давайте, мы тогда остановимся на его кандидатуре, только пусть приедет к нам в отдел студенческой молодежи, и ему дадут перечень документов, который нужно оперативно подготовить". "Вот это другой разговор, спасибо за поддержку", - иҳәеит аректор.
Уа сыштәаз апроректор (АХЧ) иахагылаз Шариа дааиԥхьан, ишсаҳауаз адҵа ииҭеит астудентцәа рзеиԥшнхарҭаҿ еиҿкаау уадак сзалихырц. Ҩымчыбжьҟа анҵы, Аԥснытәи обком, Қырҭтәылатәы ЦК ЛКСМ рҟны абырцкал санкылырх ашьҭахь, Аинститут аҿы еизыргаз аконференциа аҿы атудентцәа зегьы алархәны, октиабр мза 1978 ш. еицҿакны салхын акомҿар еидгыла акомитет амаӡаныҟәгаҩс. Уа аус ахьынӡазуаз аинститут ауниверситет ахь ииаган. Аректор иабжьгарала сҭалеит аҭоурых-иуристтә факультет, қәҿиаралагьы салгеит, исоуит 2-тәи адиплом, Ауниверситет аҟны исырҳаз аԥышәа настәи сыԥсҭазаараҿы акырӡа исыхәеит, избанзар лахәылас сыҟан аректорати, апарткоми, "Ученый совет" аҟни. Салан Аҟәатәи ақалақьтә комҿареидгыла абиуро, Аԥснытәи областтәи, Қырҭтәылатәи ацентртә комитети рлахәылас. Урҭ ашықәсқәа рыҩнуҵҟа исхызгаз ауадаҩрақәа зегьы акьыԥхь хазы иасырбарц сгәы иҭоуп, ари аиҿцәажәараҿы зегьы сызҳәом.
Ус 1982 ш. апартиа Аԥснытәи обкомаа сыԥхьан, исыдыргалеит Аҩнуҵҟатәи аусқәа рминистррахь усура сцарц. Сақәшаҳаҭхеит. Аполитикатә ҟәша аиҳабы ихаҭыԥуаҩс сдәықәҵан. Обкомаа исарҳәеит ачынтә хьыӡ "капитан" уоуеит ҳәа. Аха, ус акәымкәа, Қарҭ сдокументқәа ахьырышьҭыз, алеитенант ичын ауп исырҭаз. Закәанла амаиор ичынгьы соур алшон, аха "сыжәла" ргәамԥхазар ҟалап сгәахәит. Азныказы зынӡа уахь сымцарц иақәыскит, аха уа аус зуқәоз аԥсуаа ааит анырҳәа, саангылеит. Уа аус зуит 1991 шықәсанӡа. Уи аԥхьа ишысҭахӡамыз срышьҭит сҵара ацҵаразы Бақәатәи Иреиҳаӡоу апартиатә школ ахь. Акырӡа сыҽсырххеит аха, ирымуит. Уаҟагьы диплом ҟаԥшьала салгеит, исоуит "аполитолог" изанааҭ. МВД амаиор ичын аҟынӡа снеит.
© Foto / из архива семьи Цугба

Вахтанг Цыгәба ианашьоу аҳаҭыртә шәҟәқәа

Вахтанг Цыгәба ианашьоу аҳаҭыртә шәҟәқәа - Sputnik Аҧсны
1/2

Вахтанг Цыгәба ианашьоу аҳаҭыртә шәҟәқәа

© Foto / из архива семьи Цугба

Вахтанг Цыгәба ианашьоу аҳаҭыртә шәҟәқәа

Вахтанг Цыгәба ианашьоу аҳаҭыртә шәҟәқәа - Sputnik Аҧсны
2/2

Вахтанг Цыгәба ианашьоу аҳаҭыртә шәҟәқәа

1/2

Вахтанг Цыгәба ианашьоу аҳаҭыртә шәҟәқәа

2/2

Вахтанг Цыгәба ианашьоу аҳаҭыртә шәҟәқәа

Владислав Арӡынба изы схы сеигӡомызт

Ара азҵаара суҭеит Владислав Григори-иԥа Арӡынба уивагылан, уи иалагӡаны иухамшҭуа хҭыс ыҟоума ҳәа?
Ииашаҵәҟьаны, 1990 шықәсазы МВД аҟынтә командировка ҳасабла уи дзыхьчоз агәыԥ ахь сдәықәҵан. Даараӡа ҳаҭыр иқәысҵон, ари баша жәам, гәыкала исҳәоит, иара ихьчаразы иаҭаххар сыԥсы сшамеигӡоз. Иаргьы даараӡа пату сықәиҵон, уи умбар залшомызт. Иаазгоит ҿырԥштәык.
Ҽнак Очамчыра ԥсрак ахь иахьизааигәаз џьоукы рҿы ҳцеит. Ҩ-машьынак рыла ҳаҟан. Ҳаныгьежьуаз, руак аԥсҟы зкыз Анатоли Чапагәуа, Чапа ҳәа ззырҳәоз, дымнеир ахьыҟамлоз даҽа ԥсрак ыҟан. Владислав Григори-иԥа ианиеиҳәа, уаангыл, уусқәа рахь уца, ҳара ҳхала амҩа ҳақәлоит ҳәа иеиҳәеит. Автомашьына Газ-24 аԥсҟы икын Афганисҭан еибашьхьаз, даара зыламыс цқьаз, аибашьраан фырхаҵарыла иҭахаз Бесик Квираиа, аԥсаҭашкәакәа.
Сара Беслан сиватәеит, сышьҭахь дтәеит Владисла Григори-иԥа, иармарахь иан — Иазычба Надежда Шьаабан-иԥҳа. Уамак ҳамнеицкәа, лыҷкәын иахь лхы нарханы, "нан, Славик, ари аҷкәын ԥшӡа ҳаԥхьа итәоу дысзымдырит", - лҳәеит. "Аа, ари амаиор Цыгәба Вахтанг, зыӡбахә басҳәахьоу иоуп", - ҳәа ҿааиҭит. "Унан, уара сукәыхшааит", - лҳәан, дааскьаны убас слымҳа ахьыҟаз сгәыдылкылеит, 5 минуҭк раҟара уи ҵуу ҭгон.
"Узбар шысҭахҵәҟьаз ҳаиқәшәеит, - лҳәеит. - Уажәааигәа санхәыԥҳа хәыҷык ҳаҩны дыҟан, даара лгәы нханы, дузашшит, - лҳәеит. - Ишәыхьыз еилыскаар сҭахын, аиаша саҳәа, сукәыхшоуп", - лҳәеит. Иаразнак исгәалашәеит уи ахҭыс. Аҽны Қарҭынтә делегациа дук ааны иҟан, уи зызкыз асессиа алагараз сааҭк аҟара бжьан. Арӡынба аҩны чаикгьы днахәаны дыҟамызт, ихала ажәахә аҩра даҿын. Са сышҟа уамак ҟамлозар, аӡәгьы даашәмышьҭын ҳәа дҳаҳәеит. Ихьчаратә гәыԥ аиҳабы Витали Бганба адкылараҿ сара сиртәеит. Ус, шәызҿу аӡӷаб дааит, сҳәеит, илҭахызгьы иара ишҟа анеира акәын. Аҭагылазаашьа ласҳәеит, ажәакала, днасмышьҭит. 10-ҟа минуҭ роуп исҭаху, лҳәеит, аха иахьатәиала бақәымгәыӷын, абааԥс, сҳәеит, аха лара илуам. Нас абарҭ атамақәа аҩнынтә изаазгаз снеины исҭоит, лҳәан, аха сара искыз скит, сыгәра бгозар, сара исҭоит, хәыҷык иааҭынчрахар, сҳәеит. Аус ҳацызуаз, аиҳабы ицхыраҩ Беслан Барганџьиа длыдызгалеит, аха уи иацәажәара мап ацәылкит. Ари зегьы ҳаиҳабы издырӡомзаарын, ианиаҳа, даара дыччеит, дыхәмарны, "молодец товарищ майор, я не сомневался в твоей надежности", - иҳәан, сҟәаҟәа днаснасит. Иан, "иухьша сара исыхьааит, аиашаҵәҟьа ҟауҵеит, - лҳәан, уигьы сҟәаҟәа аалышьшьит. - Дышәхьча абааԥс, иара зегьы гәыкала дышәзыҟоуп, кәыхшас сара сшәырҭааит, нан", - ҳәа нацылҵеит. Сгәы лырԥшааит, арҭ ажәақәа рышьҭахь сан рыцҳа дгыланы даазшәа сгәы иабон.
© Foto / из архива семьи ЦугбаВахтанг Цугба
Вахтанг Цугба  - Sputnik Аҧсны, 1920, 10.02.2023
Вахтанг Цугба
Ус аамҭа цон, 1991 шықәса анҵәамҭазы ҳсоветеидгыла еихабгалеит. Аурыс ир Аԥсны, Ачадара игылаз ирласны ишықәҵуаз еилкаахеит. Владислав Арӡынба Гиви Агрба идиҵеит урҭ ахьтәаз аҭыԥ аҿы аԥсуа ар аиҿкаара. Сыхьӡгьы иҳәеит уи аус аҿы хаҭыԥуаҩыс сивагыларц. Ианармза 1992 шықәса рзы ар реизгара ҳалагеит. Гиви Камыгә-иԥа раԥхьатәи арԥыза инапынҵақәа идҵахеит, сара уи ихаҭыԥуаҩыс. Имариамызт ҳара ҳзын иҿыцыз ари аус, аха уаҳа ԥсыхәа ыҟамызт. Ацхыраара ду ҟанаҵон ҳфорум "Аидгылара". Аҿар рааԥхьара ҳалагеит, иҳацхраауан ақыҭақәа, еиҳарак фатәыла аиқәыршәаразы. Арӡынба В. Г. лымкаала, еиԥмырҟьаӡакәа уи аус ахылаԥшра ӷәӷәа аиҭон. Бжьымзы рыҩнуҵҟала иазыҟаҳҵаз аруаа роуп раԥхьатәи аҿагыларақәа ҟазҵаз, раԥхьа Охуреи ҳпост аҿы, нас Агәыӡера ҳбаталионқәа руак ахьгылаз. Настәи аиҿагылара ахьыҟалаз Аҟәа 14-тәи ашкол аԥхьа, уи Г. К. Агрба ҳанадига, Ацҳа Ҟаԥшь аҿы ахырӷәӷәарҭақәа ҟаҳҵеит. Август 14 аҽны иҳацәҭахеит фҩык ҳаруаа. Раԥхьатәи ԥсыҭбарахеит Хьыкәыр Наим-иԥа Џьынџьал иҭахара, нас Наур Анатоли-иԥа Агрба, Нур Заур-иԥа Багаҭелиа, Резо Шьаҳан-иԥа Гогиа, Валери Георги-иԥа Нарсиа, Валери Гәада-иԥа Кәыҵниа.
Ахәрақәа зауз иаҳагьы ирацәахеит, сара Ацҳа Ҟаԥшь аҿоуп раԥхьатәи аконтузиа ӷәӷәа ахьсоуз. Аҩынтә раан аконтузиа соуит август 17 рзы Аҟәа ауниверсам аԥхьа. Аҩхҭыскгьы зыхҟьаз аӷа ивертолиотқәа роуп. Усҟан иҭахаз срылаҵаны аполк ахь сыргеит. Убри азоуп урҭ амшқәа рзы сҭахеит ҳәа ауаа израҳаз. Сыҩны ачуанқәа хдыргылахьан, аҵәыуцәагьы дәықәлахьан ҳгәарашҟа. Уи атема мыцхәы салалом, избанзар уи аҵыхәала имаҷымкәа ашәҟәқәа ҭыҵхьеит, ателехроникақәа ыҟоуп, ирацәоуп аинтервиуқәа.
Акызаҵәык, иацҵатәуп ҳәа исыԥхьаӡоит Арӡынба иажәақәа: "Ценою мужества и героизма бойцов и командиров Отдельного полка внутренних войск, рвущийся к городу, до зубов вооруженный противник был остановлен на его подступах". Агәра ганы сыҟоуп, ара аӷа даанкыламызҭгьы, хымш рыла Аԥсны ҳгоит ҳәа ргәы иҭаз рылшар ҟалон.
Аибашьра ашьҭахьтәи аԥсҭазаара
Аибашьра ашьҭахь авоенкомат аҿы аусура салагеит. Уи анцоз еиқәсыршәаз асиақәа иҭахази, ахәрақәа заузи, урҭ рыҟалашьа, ҭагылазаашьас ирымаз зегьы ртәы зҳәо иазкны, ашәҟә ду аҭыжьра снапы асыркхьан. Аха Владислав Арӡынба дсыԥхьан, СССР аҳәаахьчара архәҭақәа рҿы арра маҵзура уахысхьеит, уажәы Аԥснытәи аҳәаақәа хьчатәуп, еиҳабыс уцароуп иҳәеит! Снапы злакыз аматериалқәа уаҩҵас еиқәыршәатәуп, уахь сцар, ари знапы ианысҵода ҳәа саниазҵаа, Валико Меџьыҭ-иԥа Ԥачлиа, арратә ҭоурыхҭҵааҩуп, анаукақәа дыркандидатуп, иара иҭ зегьы, амала асиақәа актла еиқәыршәаны иҟашәҵа иҳәеит.
Аԥсны Ахада идҵа нагӡатәын, ус иагьыҟасҵеит. Урҭ аматериалқәа ҵаҵӷәыс иҟалеит Валикәа Ԥачлиа иҭижьыз ашәҟәы "Грузино-абхазская война" захьӡу. Уи инамаданы даҽа ҩ-нызқь бӷьыц ирзынаԥшуа адокументқәа Арратә архив иалазгалеит. Абраҟа иацысҵоит даҽакгьы, аԥсуаа ҳзы даара ихәарҭоу аус. Аибашьра ашьҭахь Аҟәа анаҳга, гәыԥҩык ҳсолдаҭцәа сыгәра ганы исырҭеит ирыԥшааз ақырҭқәа рдокументқәа. Уаҟа иарбан 12 нызқь инареиҳаны ҳаӷацәа рсиа. Урҭ иаадырԥшуан рыжәла, рыхьӡ, рабхьӡы, ианиз, иахьиз, рыҩнтәи адрес, арратә заанаҭ, аибашьраҿы рнапы злакыз, рабџьар аномер, урҭ рҟынтә ихәыз, иҭахаз, ибжьаӡыз, арратә ҳамҭақәа занашьаз, уб. иҵ.
Абарҭ зегьы реиқәыршәара санаҿыз, Ашәарҭадаратә маҵзурахь исышьҭып ҳәа, сусураҿы уск аҵыхәала дысзааит еицырдыруа аҭоурыхҭҵааҩ, анаукақәа рдоктор Иури Николаи-иԥа Воронов. Сызҿыз аниба, ақьаадқәа еиқәырчаҟәны саԥхьа ишьҭаз днарыхәаԥшын: "Позволите мне взглянуть на Ваш труд одним глазом", - иҳәан, даасыхәаԥшит. "Вам можно и обеими глазами", - сҳәеит. Сааҭк аҟара урҭ дыргәылаԥшуан. Уа ақырҭцәа рыдагьы ианын ҳара иҳаланхо егьырҭ амилаҭқәа рхаҭарнакцәагьы. Ашьҭахь ус иҳәеит: "Вы представляете себе, какую лепту вносите в новейшую историю Абхазии? Спасибо большое за огромный труд, желаю Вам здоровья и всяческих успехов, — ҳәагьы нациҵеит. - Когда Вы это сдадите в соответствующие архивы, я буду их постоянным посетителем", - иҳәеит.
Уи сус еиҭаз ахәшьара сара сзын даара акраҵанакуеит. Иури Воронови иареи сареи акырӡа ҳаизааигәахеит. Сызлацәажәаз ақырҭқәа рсиа адырҩаҽны еиқәыршәаны изгеит Ашәарҭадара амаҵзура ахада ихьӡала. Убри ашьҭахь дук мырҵыкәа Ҭемыр Ачыгәба ҩ-томкны иҭижьит ашәҟәқәа "Грузинские беженцы" захьӡу. Аха, уамашәа иубаша, уа иарбаз, џьоукы аибашьра ашьҭахгьы ара иҳаланхон. Уимоу, иара амчратә структурақәа рҿгьы, иаҭахызар ҟалап ҳәа иазысыԥхьаӡоит урҭ асиақәа аашьарак ҟамҵакәа уаҩҵас рыҭҵаара. Усҟан иаҳҿагылаз иахьа, анцәа иумҳәан, ак ҟалар дҳадгылома?!
© Foto / из архива семьи Цугба

Вахтанг Цыгәба

Вахтанг Цыгәба - Sputnik Аҧсны
1/2

Вахтанг Цыгәба

© Foto / из архива семьи Цугба

Вахтанг Цыгәба

Вахтанг Цыгәба - Sputnik Аҧсны
2/2

Вахтанг Цыгәба

1/2

Вахтанг Цыгәба

2/2

Вахтанг Цыгәба

Ара хыхь азҵаарақәа ансуҭоз иуҳәеит арратә маҵзура аҭыԥқәа рацәаны иаанукылахьан ҳәа. Уи ииашоуп. Иахьатәи ҳаицәажәара мыцхәы еиҵаҳхызшәа збоит, сызнысыз амҩа зегьы сҳәо салагар, шәҟәык усгьы ианӡалом. Иҵегь иааркьаҿны акәзар, аҳәаахьчара аус ашьҭахь атәылахьчара аминистррахь снаргеит, аштаб хада аиҳабы ихаҭыԥуаҩс, снапы ианын аиҿкааратә мобилизациатә хырхарҭа. Уахь иаҵанакуеит аштатқәа рыструктура, аҭынчра аныҟоу аамҭеи, иара аибашьратәи аамҭеи асолдаҭ инаиркны аминистр иҟынӡа зегьы зну, зынӡа имаӡоу ашәҟәқәа.
Уа быжьшықәса аус зуит. Нас Москва еиҿкааз хымзтәи акурсқәа Урыстәылатәи ихадоу аштаб иаҵанакуаз қәҿиарала санрылга – аминистр ихаҭыԥуаҩс сшьақәдырӷәӷәеит. Уа ҩышықәса инареиҳаны аус зуит. Уи аамышьҭахь Ареспублика Арратә Комиссариат военкомс сҟарҵеит, быжьшықәса инарзынаԥшуа уа аус зуит. Убарҭ ирылагӡаны зныкгьы иҟамлеит ааԥхьаратә план насымгӡакәа. Иахьа сгәы снархьуеит уи аҩыза аҭагылазаашьа ахьыҟам. Иаҟәыхтәуп ҳәа иазысыԥхьаӡоит аҳәынҭқарратә усбарҭақәа рҿы арра иахымсыз аҿар рнагара. Сара сыҷкәын аԥхьа днаргыланы, сыуацәа, сҭынхацәа, арра ацара зыхәҭаз аӡәгьы даансмыжьӡеит. Исыцәгәаақәазгьы ҟалақәеит, аха иахьа урҭ иҭабуп ҳәа сарҳәоит.
Аҳәынҭқарраҿы азеиԥштә леишәа лаҟәуп. Ирацәоуп имаҷымкәа ацәажәарақәа, иаҳҳәап, аҭаацәа ианырҳәо, Баӷмаран арра ддәықәаҳҵар, уи иара изы ихароуп. Ирхароуп аҭаацәагьы. Ари аус рыӷәӷәатәуп. Иахьа аҭынчра аныҟоу арра ауаҩы дымцозар, еибашьрак ҟалар дузынкылома. Ари аус аҿы иаҭахуп азакәанқәа. Аибашьра илымшозар, ма аҭабиақәа ижлааит.
Иахьа Украина ицо ахҭысқәа ирыхҟьаны аҷкәынцәа 16—17 зхыҵуа аҳәаанырцәҟа ицар руӡом, зықәра аҵанакуа урҭ зынӡа срылацәажәаӡом. Иахьа аамҭацәгьақәак ҳарҭагылоуп. Иҟало макьана цқьа аилкаара уадаҩуп. Ҳзықәгәыӷуа Урыстәыла ахаҭа аҭагылазаашьа даара имариам. Ҳаӷацәа ареванш иазыԥшуп, аҽазыҟаҵарақәа ирҿуп. НАТО иалоу аҳәынҭқаррақәа урҭ дырццакуеит 2-тәи афронт аартразы. Қырҭтәыла макьана уи рзыгәаӷьуам. Изыԥшуп Урыстәыла анышьацәхысло амш. Хәыҷык ҳԥеиԥшгьы ҳазхәыцлароуп. Ҳашԥаҟалои ҳаԥхьаҟа ҳхәыҷқәа арра амаҵурахьы иаҳмышьҭуазар.
Ҳцәажәара хыркәшо, исҳәар сҭахуп, сахьыҟазаалак Аԥсны азыҳәан исылшоз шыҟасҵоз, ианыцәгьараз џьаргьы саԥырҵны сымцеит, уи аҩыза алшарақәа рацәаны ишсымазгьы.
Иахьа ацәгьареи абзиарақәеи рҿы исықәшәо, снапы иҵыҵхьоу дсолдаҭума, дфицарума, дааины деихаччо, гәыкала аԥсшәа ансеиҳәо, убри сара сзын иаҵанакуа рацәоуп.
Уи иаанагоит, сызнысыз амҩа, ԥсыцқьала сахысит ҳәа.
Аҭынчреи агәабзиареи ҳаиҿцәажәара иаԥхьо зегьы ишәзеиӷьысшьоит!
Аҵыхәтәан, аинрал-маиор игәы ансырԥшаа, дсызрыԥхьеит аԥсышәалагьы урысшәалагьы ииҩхьоу иажәеинраалақәа маҷымкәа, уимоу, агитараҿгьы алаф ашәақәа рацәаны исырҳәеит!.. Уи иԥсадгьыл ахьчара анаҩсгьы, илоу аҟазара, уашьҭан иҵегь инарҭбааны салацәажәар сҭахуп… Иҟалап, сара сыԥсҭазаараҿы уи амш, иреиӷьӡоу амшқәа руак акәзаргьы!.. Азныказ сыгәгьы иааснаҭеит, абасеиԥш иҟоу ауаа бзиақәа ҳаԥсадгьылаҿы иахьыҟоу азы акәзар ҟалап, ҳажәлар анцәа изеиқәирхо ҳәа…
Ажәабжьқәа зегьы
0